بخشی از مقاله
مقدمه
پیروي انسان از ارزشها و هنجارهاي دینی را در قالب رفتار مذهبی میتـوان مـورد توجـه قرار داد . »رفتارهاي مذهبی«، به مجموعه باورها، عادات، عملکرد هـا و واکـنشهـایی گفتـه می شودکه نسبتاً پایدار بوده، قابل مشاهده، ارزیابی، اندازه گیري و پیشبینی است. نمـاز بـه عنوان یکی از رفتارهاي مذهبی و یکی از رفتارهاي پیچیدة انسانی مطرح است.
در آنیی مقد س اسلام، نماز جایگاهی بس والا دارد و عالیترین شکل ارتباط عاشقانه با خداوند، نماز است. پیامبر گرامی می فرمایند: »نماز معراج مـؤمن اسـت.1« امـام کـاظم میفرمایند: »بهترین چیزي که بنده پس از شناخت خدا به وسیله آن به درگاه الهـیتقـرّب پیدا میکند، نماز است.2« امام باقر میفرمایند: »اسلام بر پنج پایـه بنـا شـده اسـت: نمـاز، روزه، زکات، حج و ولایت.3«
اگرچه نماز داراي اهمیت فراوانی است، امـا برگـزار کـردن آن بـه جماعـت، اهمیـت بیشتري دارد؛ زیرا نماز جماعت نمـادي بـا ارزش از جامعـه مطلـوب اسـلامی اسـت کـه عناصري مانند رهبري، اتحاد و نظم را دربر دارد.
بررسی ها نشان می دهد رفتار نماز گزاردن کمتـر مـورد توجـه روان شناسـان قرارگرفتـه است، بهگونه اي که کمتر از یک درصد از مقالاتی که در مجلات علمـی بـینالمللـی چـاپ شده دربارة پژوهش هاي مذهبی بوده است.این4 مسئله با در نظر گـرفتن متغیرهـایی ماننـد سن، جنس، دوره هاي تحولی و تحصیلات نمود بارزتري پیدا می کند؛ چنان که نیاز به انجام پژوهش هاي گستردهتر در سطح مدارس و به ویژه در سطح متوسطه، به عنوان مسئلهاي مهم مطرح است.
شرکت یا عـدم شـرکت دانـش آمـوزان در نمـاز جماعـت مـدارس مـیتوانـد متـأثر از متغیرهایی باشد که در تحقیقات به بعضی از آنها پرداخته شده است.
کمالی در پژوهشی با عنوان بررسـی علـل و عوامـل مـؤثر بـر گـرایش دانـشآمـوزان دبیرستانی به نماز دریافت: دانش آموزانی که در نماز جماعت شرکت نکردهاند، دلایلی از قبیل نامناسب بودن محیط نمازخانه، نامناسـب بـودن امکانـات فیزیکـی ماننـد سـرویس بهداشتی، مناسب نبودن زمان برگزاري نماز، و طولانی و خستهکننده بودن مراسم نمـاز را مطرح نمودهاند.5
ساخت و بررسی ویژگیهای روان سنجی پرسشنامه جذب به نماز در دانش آموزان ۷۲۱
بیگلو در پژوهشی نشان داد اعتقـاد و ایمـان قلبـی شـخص در درجـه اول و حضـور کارکنان مدرسه در صفوف نماز جماعت در مرحله دوم اهمیت قرار دارد.6
حسینی میان آموزش مدرسه و نماز خواندن دانشآمـوزان رابطـهاي معنـادار بـهدسـت آورد. همچنین نحوة عملکرد معلمان و شرکت آنـان در نمـاز جماعـت مدرسـه و ارتبـاط صمیمانه با دانشآموزان را در برپایی هرچـه بـا شـکوهتـر نمـاز جماعـت و علاقـهمنـدي دانشآموزان به این امر مؤثر دانسته است.7
عسگري طی پژوهشی نشان داد زمان مناسب برگزاري نماز، آشنا نمودن دانشآموزان با فلسفه نماز و تقویت درونی دانشآموزان در این خصوص باید مورد تأکید قرار گیرد.8
بهرامی وجود نمازخانه و امکانات، تشویق دانشآموزان و اهمیت پدر و مادر به نماز را در گرایش دانشآموزان به نماز بسیار مؤثر دانسته است.
تأکید پژوهشهاي خارج از کشور نیز در ارتباط با تربیت مـذهب ی و اخلاقـی و لـزوم عبادت در زندگی و مدارس، حاکی از اهمیت ایـن مسـئله اسـت.9 بـراي مثـال، هـاکنی و ساندرز مروري بر آیندة تربیتی، اخلاقی و دینی داشـته و ضـرورت وجـود راه حـلهـاي کارآمد در این زمینه را مطرح نمودهاند.10 در همین زمینه، مالتبی و دي بر ایـن امـر تأکیـد نمودهاند که براي انجام عبادتهاي گروهی در مدارس، لازم اسـت خـانوادههـا و سـازمانهـاي خصوصی و عمومی در اجراي این مسئولیت مشارکت داشته باشند و این کار تحمیلی نباشد.11
پژوهشهاي مذکور نشان میدهد که تربیت مـذهبی و اخلاقـی دانـشآمـوزان یکـی از نگرانیهاي جوامع بشري است که روز به روز براهمیت آن افزوده میشود. عبادت بهطـور عام و برگزاري نماز جماعت در مدارس به طور خـاص، یکـی از مصـداق هـاي توجـه بـه تربیت مذهبی است که لازم است در مدارس جوامع اسـلامی بـه آن توجـه شـود . راه هـاي جذب هرچه بیشتر دانش آموزان به این عبادت، موضوع پژوهش هاي زیادي بوده اسـت کـه جمع بندي نتایج مطالعات انجام شـده در ایـن زمینـه حـاکی از آن اسـت کـه هـر کـدام از مطالعات صورت گرفته به بخشی از عوامل یا راه هاي جذب دانش آموزان به نماز جماعـت پرداخته و مطالعهاي که به مجموعهاينسبتاً وسـیع از عوامـل پرداختـه باشـد، یافـت نشـد . عامل مهمی که در تحقیقات علوم رفتـاري مـیتوانـد بـر وسـعت یافتـه هـا اثرگـذار باشـد شیوه هاي سنجش و ابزار جمعآوري اطلاعات است. مطالعات قبلی به دلیـل کمبـود چنـین
۸۲۱ سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم، بهار و تابستان ۱۹۳۱
ابزاري از گستردگی یافته ها برخوردار نبود. از اینرو، بنابر ضرورت، در این مطالعـه تـلاش بر این است تا پرسش نامه شامل مجموعه اي منسـجم از عوامـل مـؤثر در جـذب بـه نمـاز جماعت باشد. هرچند در گذشته، براي تهیه چنین پرسش نامه اي مطالعاتی انجام گرفته، امـا فقط به عواملی محدود پرداخته شده است.
براي مثال، بشلیده و همکاران در مطالعه اي به بررسی عوامـل مـؤثر درونمدرسـهاي در جذب دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانهاي استان خوزستان به نماز پرداخته انـد . جامعـه آماري پژوهش شامل تمام دانش آموزان روزانه پایه هـاي اول، دوم و سـوم مقطـع متوسـطه مدارس دولتی سراسر استان خوزستان اسـت کـه از بـین آنهـا، نمونـهاي بـه حجـم 1062 دانش آموز انتخاب شد. در این مطالعه، به روش تحلیل عـاملی، پرسـش نامـه اي بـه منظـور سنجش عوامل مؤثر درونمدرسه اي در جذب دانشآموزان به نماز با 31 ماده ساخته شـد و از دو عامل قوي با محتواي تبلیغی ـ تشویقی 18) ماده ) و حسن روابط انسـانی ـ آموزشـی با فراگیر 13) ماده) تشـکیل شـد . همسـانی درونـی ایـن پرسـشنامـه 0/90 گـزارش شـد. واریانس تبیین شده توسط عامل اول 18/56 و عامل دوم 11/54 بود.12
با توجه به مباحث مطرح شده، هدف اصلی این تحقیق ساخت مقیاسی بـراي سـنجش عوامل موثر در جذب دانش آموزان به نماز جماعت مدرسه بود. لزوم ارزیابی عوامـل مـؤثر بر اساس مقیاسی منسجم با توجه به بافت فرهنگی ـ دینی ایـران، مـیتوانـد محققـان را در بررسی دقیقتر بعد چهارم انسان ـ یعنی معنویت ـ یاري کند.
روش
روش پژوهش حاضـر »زمینـهیـابی از نـوع مقطعـی« اسـت. جامعـه آمـاري مطالعـه، تمـام دانش آموزان دختر و پسر پایههاي تحصیلی اول، دوم و سوم مقطع متوسـطه اسـتان اردبیـل در سال تحصیلی 90- 89 به تعداد 65126 نفر است. حجم نمونه انتخاب شده با اسـتفاده از فرمول »کوکران« براي هر جنس 380 نفر بود، اما نظر به اینکـه کفایـت تعـداد نمونـه بـراي معنا داري، یکی از پیش فرض هاي تحلیل عاملی اسـت13 و بـا در نظـر گـرفتن امکـان عـدم برگشت تعدادي از پرسشنامهها، حجم نمونه 800 نفر (براي هر جـنس 400 نفـر) در نظـر گرفته شد. در ادامه، داده هاي 752 نفر از دانش آموزان دختر و پسـر تجزیـه و تحلیـل شـد. روش نمونهگیري این مطالعه، »چندمرحلهاي« است:
ساخت و بررسی ویژگیهای روان سنجی پرسشنامه جذب به نماز در دانش آموزان ۹۲۱
مرحله اول. تقسیم استان به چهار قطب ناهمپوش نسبتاً همگن، که 19 منطقـه آموزشـی را افراز می کرد و انتخاب 6 منطقه آموزشی متناسب با حجـم منـاطق آموزشـی موجـود در چهار قطب آموزشی (به صورت طبقهاي متناسب)؛ مرحله دوم. انتخاب مـدارس از میـان 6 منطقه آموزشی عضو نمونه در مرحله اول (بـه صـورت طبقـهاي متناسـب)؛ مرحلـه سـوم. انتخاب 400 نفر دانش آموز پسر و 400 نفر دانش آموز دختر به صورت تصادفی از میان 35 مدرسه عضو نمونه در مرحله دوم (به صورت تصادفی ساده در هر مدرسه).
از مجموع دانش آمـوزان شـرکت کننـده، 365 نفـر(48/5 درصـد) دختـر بودنـد و 387 نفر(51/5 درصد) پسر. این افراد از نظرسنّی، درکی دامنه سـنّی 18- 14 سـال بـا میـانگین 16/06 و انحراف معیار 0/97 قرار داشـتند. همچنـین 275 نفـر(36/6 درصـد) در پایـه اول متوسطه مشغول تحصـیل بودنـد. 278 نفـر(37/0 درصـد) در پایـه دوم، و 199 نفـر(26/5 درصد) در پایه سوم. اکثریت دانش آموزان دختـر، یعنـ ی 229 نفـر 62/7) درصـد) در نمـاز جماعت مدرسه شرکت می کردند، در حالی که اکثریت دانش آمـوزان پسـر، یعنـی 202 نفـر 52/2) درصــد) در نمــاز جماعــت مدرســه شــرکت نمــیکردنــد. بــه طــور کلــی، اکثریــت دانش آموزان یعنی 410 نفر 54/5) درصد) در نماز جماعت مدرسه شرکت میکردند و 327 نفر 43/5) درصد) از دانشآموزان در نماز جماعت مدرسه شرکت نمیکردند.
ابزار جمع آوری اطلاعات
به منظور ارزیابی نگرش دانش آموزان نسبت به عوامل مؤثر بر جذب آنان به نماز جماعـت مدارس، کار پژوهش در مراحل گونـاگونی انجـام گرفـت: در مرحلـه اول، بـه دلیـل آنکـه پژوهشگران درصدد اکتشاف عوامل مرتبط با گرایش دانش آموزان به نماز بودند، مـادههـاي این آزمون با توجه به زمینه فرهنگی کشور و با بهرهگیري از آیات و روایـات و آراي علمـا و فقهـا،14 و بــر مبنـاي پیشــینه نظـري و نتــایج فراتحلیـل نصــر و همکـاران 15 و همچنــین پرسش نامه هـاي سـاخته شـده هماننـد »گـزاره هـاي مقیـاس رفتـار مـذهبی و ایمـان«،16 و پرسشنامه عوامل درونسازمانی جذب به نماز طراحی شد.17 در دومین مرحله، سؤالات طراحی شده در اختیار 50 آزمودنی سه پایه و سه تن از استادان
گروه روان شناسی قرار داده شد که 4 ماده به عنوان مادههاي مبهم یا مشـابه از پرسـشنامـه
۰۳۱ سال چهارم، شماره اول، پیاپی هفتم، بهار و تابستان ۱۹۳۱
مقدماتی حذف شد و پرسش نامه اي با 75 ماده براي مقاصد این پژوهش مـورد تأییـد قـرار گرفت. پس از اجراي پرسش نامه، 19 سؤال از این پرسش نامه حذف شـد و در نهایـت 56 سؤال باقی ماند. نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی بیانگر آن بود که پرسشنامه مـذکور بر اساس 62/60 درصد واریانس کل، داراي پنج عامل زیربنایی اسـت بـا عنـاوین: »فضـاي فیزیکی و ارتباطی ـ آموزشی«، »ایمان و رفتار مذهبی فـردي ـ خـانوادگی«، »نحـوة برپـایی نماز جماعت«، »محیط اجتماعی« و عامل »تشویقی.«
سؤالات پرسش نامه در یک طیف 5 درجه اي از 1 (براي گزینه خیلی کـم ) تـا 5 (بـراي گزینه خیلی زیاد) نمرهگذاري شد. ضریب آلفاي کرونبـاخ بـراي کـل نمونـه در عامـل اول 0/90، در عامل دوم 0/89، در عامل سوم 0/89، در عامـل چهـارم 0/82 و در عامـل پـنجم 0/82 به دست آمد. در کل پرسشنامه نیز ضریب آلفاي کرونباخ 0/94 به دست آمد.
