بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شاخص های توسعه در کشورهای مختلف، میزان حضور زنان و نحوه ی ایفای نقش آن ها در عرصه های گوناگون فعالیت است. نیمی از جمعیت روستایی را زنان تشکیل می دهند که با توجه به ارتباط مستقیم خود با گروه های دیگر - مردان و کودکان - از مؤثرترین گروه های اجتماعی روستاها به شمار می آیند.از این رو لازم است برنامه ریزان توسعه در طراحی و اجرای برنامه های توسعه از توانایی های زنان در حفظ محیط زیست روستایی و رسیدن به توسعه پایدار بهره گیرند و برای شکوفایی چنین نیروهای بالقوه ای بستری مناسب فراهم نمایند.علی رغم نقش مهم زنان در فرآیند توسعه، مشارکت آن ها در طرح های حفاظتی محیط زیست محدود است.
بهره گیری از مشارکت زنان روستایی در حفظ محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار مستلزم توانمند سازی آنان است. توانمندسازی زنان فرآیندی است که طی آن زنان از نیازها و خواسته های درونی خود آگاه می شوند، جرأت دستیابی به هدف را در خود تقویت می کنند و از توانایی لازم برای عملی ساختن خواسته های خود برخوردار می شوند.توانمندسازی زنان روستایی و بهره گیری از مشارکت آنان برای حفاظت محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار، در صورتی ممکن است که بتوانیم در ابتدا زنان روستایی را با اهمیت حفظ محیط زیست در دستیابی به توسعه پایدار آشنا کنیم و سپس راه های حفاظت از محیط زیست را به آن ها آموزش دهیم.مقاله حاضر که به روش استفاده از منابع کتابخانه ای، اسناد و مدارک و همچنین سایت های اینترنتی تهیه گردیده است، به اهمیت مشارکت زنان روستایی و توانمندسازی آنان در روند حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار پرداخته است.
کلمات کلیدی: توانمندسازی، مشارکت، محیط زیست، توسعه پایدار، زنان روستایی.
1. مقدمه
در بیشتر کشورهای در حال توسعه، روستاها با مسایل و مشکلات زیست محیطی فراوانی مواجه می باشند که هر یک به تنهایی می توانند سلامت روستانشینان را به مخاطره اندازند. با توجه به گستردگی و پیچیدگی مسائل زیست محیطی و پرهزینه بودن روش ها و ابزارهای مقابله با آن بهترین گزینه، بهره گیری از مشارکت مردمی است - رحمانی و مجیدی،. - 1388در سال های اخیر، رویکردهای مشارکتی به توسعه مورد توجهی فزاینده قرار گرفته وبر اهمّیت مشارکت هم به عنوان یک وسیله و هم به عنوان یکی از اهداف توسعه پایدار تأکید شده است - زرافشانی و همکاران،. - 1388 برخی مطالعات صاحب نظران اجتماعی نشان داده است که دستیابی به توسعه پایدار بدون مشارکت فعال زنان در تمامی عرصه ها اعم از خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی امکان پذیر نیست - کتابی و همکاران،. - 6:1382
با این حال در بسیاری از جوامع هنوز نقش ها ، نیازها واهمیت کار زنان چنان که باید شناخته نشده و مورد تایید قرار نگرفته است . به همین دلیل، هرچند زنان همواره در حفظ محیط زیست کوشیده اند ، اما این بی توجهی اجتماعی نسبت به زنان و نقش خلاق آنان در شبکه نیروهای اجتماعی و فرهنگی ، مانع آن شده که موقعیت مطلوبی برای شکوفایی نیروها و استعدادهای این بخش از جمعیت پدید آید.از این رو می توان گفت که تقریباً در همه کشور ها آثار تخریب محیط زیست بر زنان و تاثیر زنان بر محیط ، با تاثیر و تاثر مردان در برابر اکوسیستم های حیاتی فرق داشته و به این تفاوت توجه نشده است - امیر دیوانی،. - 1388
علی رغم این که نیمی از جمعیت جهان را زنان تشکیل می دهند، اما نقش زنان در توسعه و پیشرفت جوامع ، بسیار بیش از یک نیمه است زنان همواره ارتباط نزدیکی با محیط زیست دارند و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از آن بهرهمند میشوند. بنابراین، به جاست که به فعالیتهای زیست محیطی توجه ویژه داشته باشند. زنان میتوانند مسیر بسیاری از رفتارهای پرخطر بر ضد محیط زیست را تغییر دهند. اگر زنان از مشکلات و معضلات زیستمحیطی و روشهای مقابله با آنها آگاه شوند، تأثیر بسیاری در کودکان، اعضای خانواده و اطرافیان خود خواهند گذاشت. آنان میتوانند علاوه بر مراقبت از کودکان و کار در خانه و بیرون از خانه، نقش نگهبان محیطزیست را هم ایفا کنند - سازمان محیط زیست خراسان شمالی،. - 1391
در مباحث پیرامون مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار، زنان روستایی از دید برنامه ریزان و سیاست گذاران به عنوان یکی از گزوه های هدف مد نظر بوده و توانمندسازی آنان و زمینه های جلب مشارکت آن ها به عنوان بخش عظیمی از نیروهای انسانی ساکن روستاها از رئوس برنامه های مورد نظر سازمان های توسعه در کشورهای مختلف می باشند - غنیان و همکاران، . - 1387 باید توجه داشت که بیشترین ارتباط زنان با محیط در روستاهاست، این ارتباط به شکل فعال و گسترده ای است، عمده ترین فعالیت های زنان در استفاده از منابع طبیعی در فعالیت های کشاورزی و دامداری تجلی می یابد که تابعی از فعالیت های زنان روستایی و عشایری است - غنیان و همکاران،. - 1387
بررسی ها نشان می دهد که هر چه زنان در لایه ها و طبقات اجتماعی مرفه تر زندگی می کنند از ارتباط آنان با محیط زیست و شناخت عوامل موثر بر حفظ یا تخریب آن کاسته می شود. در میان روستاییان ، زنان به دلیل وظایفی که برعهده دارند بیشترین ارتباط را با محیط داشته و بیشترین تخریب به دلیل ناآگاهی و عدم برخورداری از دانش و آگاهی کافی در زمینه اهمیت محیط زیست، توسط آنان صورت می گیرد. پرواضح است که در صورت ارتقای سطح آگاهی آنان پیرامون حفظ محیط زیست، می توانند نقش موثری در حفاظت محیط زیست ایفا کنند. بنابراین ایجاد زمینه لازم جهت توانمند سازی زنان روستایی از طریق افزایش آگاهی به منظور خودباوری، اعتماد به نفس و روحیه مشارکت پذیری امری ضروری است.
بررسی های گوناگون نشان می دهد که بهترین و با صرفه ترین روش جلوگیری از تخریب محیط زیست آگاهی رسانی عمومی و مشارکت افراد جامعه می باشد. اما سوال این است که کدامیک از اقشار جامعه باید در اولویت آموزشی و مشارکتی قرار گیرد تا دستیابی به اهداف مورد نظر را سرعت بخشد.جایگاه تاریخی وخانوادگی زن و نیز تمایلات فطری او سبب شده است که محققین به نقش برجسته او در مسائل زیست محیطی پی برده و خواستار مشارکت وی در برنامه های حفاظت از محیط زیست شوند - روستایی،. - 85 در این میان ریشه یابی علل تخریب و نابودی محیط زیست توسط روستاییان، بررسی نیازها و خواسته ها و توانمندی های آنان، همچنین شناسایی راه های جلب مشارکت روستاییان در اجرای طرح های حفاظتی و احیایی محیط زیست، از جمله در نظر گرفتن نقش زنان در حفظ و احیای محیط زیست باید مورد توجه جدی قرار گیرد - غنیان و همکاران،. - 1387 در نتیجه نقش مهم زنان در حافظت از محیط زیست به عنوان یکی از جنبه های توسعه پایدار لزوم توانمند سازی زنان برای مشارکت در امر توسعه بیش از پیش احساس می شود در این راستا مطالعه ی حاضر به توانمندسازی زنان روستایی و مشارکت آنان در حفظ محیط زیست و توسعه پایدار پرداخته است.
2. مفاهیم
توسعه پایدار
از مفهوم توسعه پایدار که مرکب از دو واژه" توسعه" و " پایدار" میباشد، تعاریف متعددی ارادیه شده است. اگر بتوان واژه توسعه را صرف نظر از دیدگاهها و تعاریف مختلفی که از آن شده به مفهوم بهبود شرایط زیست انسان در ابعاد گوناگون محیطی اجتماعی فرهنگی اقتصادی سیاسی و کالبدی در نظر گرفت واژه پایدار نیز میتواند دلالت بر تداوم شرایط زیست مذکور داشته باشد - اشرفی،. - 1389 توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای فعلی نسل حاضر را بدون خدشه دار کردن توانایی نسل های آینده برای رفع نیازشان برآورده کند - عدالت میان نسلها - در واقع توسعه پایدار را میتوان تلاش انسان برای برقراری آشتی بین پیشرفت و توسعه به موازات حفاظت و محیط زیست و منابع موجود دانست. پر واضح است که توسعه پایدار در ارتباط مستقیم با حفظ محیط زیست قرار میگیرد، محیطی زیستی که از منابع خدادادی است که سرمایه بشر برای پیشرفت و توسعه محسوب میشود - اشرفی، . - 1389 رایج ترین تعریف توسعه پایدار؛ توسعه ای که بتواند نیازهای نسل حاضر را تامین کند، بدون اینکه توانایی نسل های آینده را برای تامین نیازهایشان محدود کند، است.
توانمندسازی
صفری شالی - - 1387 معتقد است ، توانمند سازی زنان به این مفهوم است که او برای انجام برخی کارها توانایی جمعی پیدا می کند و این امر منجر به رفع تبعیض میان زنان و مردان می شود و یا در مقابله با تبعیض های جنسیتی در جامعه مؤثر است. توانمند سازی اصطلاحی است برای توصیف هموار کردن راه خود یا دیگران برای تلاش در جهت دستیابی به اهداف شخصی - کتابی و همکاران به نقل از: ابوت1 و والاس2، . - 1382توانمندسازی به تدارک و تسلط بیشتر بر منابع و کسب منافع برای زنان اطلاق می شود. توانمند سازی فرایندی است که طی آن افراد ، برای غلبه بر موانع پیشرفت، فعالیت هایی انجام می دهند که باعث تسلط آن ها در تعیین سرنوشت خود می شود.این واژه به مفهوم غلبه بر نابرابری های بنیانی است. توانمندسازی زنان به این مفهوم است که برای انجام برخی کارها توانایی جمعی پیدا کنند که این امر منجر به رفع تبعیض میان زنان و مردان می شود و یا در مقابله با تبعیض های جنسیتی در جامعه مؤثر واقع می گردد - دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری و صندوق کودکان سازمان ملل متحد،. - 14 :1381
مشارکت فرآیندی است که افراد دخیل در آن به صورتی فعال، آگاه، آزادو مسئول برای رسیدن به هدفی مشترک تلاش می کنند.عمدتأ صاحب نظران در تعریف مشارکت از مفاهیمی چون هم جهتی و هدفمندی، آگاهی نسبت به هدف یا اهداف گروه و ارده و خواست بهره می گیرند، امّا عمده ترین هدف مشارکت توان مندساری افراد است - زرافشانی و همکاران،. - 1388 محیط زیست مجموعه ای بزرگ از اجزاء و عوامل مختلف کنش و واکنش پذیر است که در طی میلیون ها سال تکوین و تکامل یافته و هرگونه تغییر و تخریبی در آن، نتایج زیان بار و جبرای ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. در زمینه محیط زیست ، توانمندسازی و مشارکت زنان و توسعه تحقیقات زیادی صورت گرفته است که در این جا به برخی از آن ها که با مقاله حاضر ارتباط بیشتری دارند، اشاره شده است.
زرافشانی، خوشقدم خالدی و غنیان - - 88، در مطالعه ای بر مشارکت زنان روستایی در برنامه های ترویجی - آموزشی، معتقدند که انجام نیازسنجی مناسب، تقویت تشکل هایی برای مروجان و کارشناسان فعال و مرتبط با زنان روستایی ارائه تا مورد استفاده حرفه ای آنان قرار گیرد. کتابی ، یزدخواستی و فرخی راستابی - 82 - ، در تحقیقی که در خصوص توانمندسازی زنان برای مشارکت در توسعه انجام دادند، عواملی همچون افزایش سطح تحصیلات، دسترسی به منابع مالی، بهبود وضع سلامت، برخورداری از حق مالکیت قانونی، رفع تبعیض از بازار کار و حذف باورهای سنتی از عوامل مؤثر در توانمندسازی زنان معرفی کردند.
شریفی نیا و حاجیلویی با انجام پژوهشی در زمینه نخریب محیط زیست بیان کردند که به طور کلی فقر اقتصادی و اجتماعی روستاییان از طریق عملکرد مسنقیم - بوته کنی به منظور تأمین سوخت، فروش و ایجاد آغل - و غیر مستقیم انسان - نگهداری دام مازاد بر ظرفیت مرتع - سبب تخریب محیط زیست شده است. شکوری، رفعت جاه و جعفری - - 86، در شناسایی مؤلفه های توانمندی زنان بیان کردند که به رغم برخی تلاش ها که در قالب طرح های حمایتی انجام شده است؛ توانمندی آنان همچنان در سطحی پایین قرار دارد و علل این مسئله را در ماهیت و رویکرد حاکم بر این تلاش ها، کمیت پایین آن ها و همچنین فقر قابلیتی زنان ذکر می کنند. همچنین پیشنهاد می کنند که برای از بین بردن فقر زنان و نابرابری جنسیتی و تحول در پایگاه اقتصادی و اجتماعی آنان تحولات ساختاری ضروری است.
خانی و احمدی - 88 - در تبیین عوامل مؤثر بر مشارکت زنان درتصمیم گیری های اجتماعی - اقتصادی در مناطق روستایی، به این نتیجه رسیدند که با ارتقای سطح تحصیلات زنان روستایی، انتظارات آنان از مشارکت در تصمیم گیری ها نیز افزایش می یابد و میزان تصمیم گیری آن ها با میزان مشارکت اقتصادی آن ها ، رابطه مثبت وجود دارد. صفری شالی - - 87، بیان می کند که پایگاه اقتصادی و اجتماعی زنان از جمله متغیرهای کلیدی است که می تواند بر میزان مشارکت آن ها - در دو بعد فرهنگ مشارکتی و رفتار مشارکتی - تأثیر قابل ملاحظه ای داشته باشد، یعنی با بالا رفتن پایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان روستایی میزان مشارکت آن ها به طور فزاینده ای بالا می رود.
