بخشی از مقاله
چکیده-
در عصر رقابت اقتصادهای دانش بنیان در عرصه بینالمللی، بازار کار دانشآموختگان دوره های دکتری دستخوش تحولات جدی نسبت به گذشته شده است و کشورهای توسعه یافته در حال تجربه افقهای جدیدی در زمینه تربیت پژوهشگران در برنامه های مهندسی هستند. یکی از رهیافت های مهم اخیر در آموزش عالی اروپایی توسعه مدل دکتری صنعتی است که ضمن ارتقاء سطح ارتباطات و همکاری میان صنعت و دانشگاه در تولید دانش و فناوری، نقش مؤثری را در تربیت دانشآموختگان دوره های دکتری به عنوان پژوهشگران مورد نیاز بخش های مختلف جامعه ایفاء می کند. در این مقاله ضمن بیان اصول حاکم بر مدل های دکتری صنعتی توسعه یافته در دانشگاه های اروپایی به ویژه کشور دانمارک، ضوابط و مقررات رایج در برنامه های دکتری صنعتی مورد بررسی قرار میگیرند. در ادامه برخی تجارب حاصل از اجرای برنامه های دکتری صنعتی در اروپا و چالش های موجود در این عرصه مطالعه گردیده و اقدامات الگویی شاخص انجام شده و مورد توصیه در نظام آموزش عالی کشورهای دانمارک و ریتانیا که نقشی پیشرو در اجرای برنامه های دکتری صنعتی در اروپا دارد مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد و با جمع بندی درسآموختههایی از رهیافت توسعه مدل دکتری صنعتی در عرصه بین المللی، توصیههایی برای بهکارگیری آنها در برنامه های نوین دکتری در رشته های مهندسی دانشگاه های ایران عرضه می شود. حمیدرضا صادق محمدی دانشیار پژوهش واز اعضای هیأت علمی پژوهشکده برق جهاد دانشگاهی پروین صولتی اصل مربی پژوهش واز کارشناسان ارشد دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی
۱ مقدمه
تحقق برنامه های توسعه دانش و فناوری بنیان در کشورهای توسعهیافته نیازمند بهره مندی از سرمایه های انسانی پژوهشگر زبده نه تنها در دانشگاه ها بلکه در بسیاری از بخش های صنعتی، تجاری، خدماتی و عمومی جامعه است. در این چهارچوب دانشآموختگان برنامههای تحصیلات تکمیلی به ویژه برنامه های دکتری نیز باید متناسب با نیازهای بخش های متفاوت جامعه تربیت شوند. بر این اساس جهت فراهم آوردن شرایط لازم برای تربیت چنین دانشآموختگانی رویکرد برنامه های دکتری مشارکتی با همکاری دانشگاه ها و سایر بخش های جامعه اهمیتی روزافزون یافته است.
یکی از مؤثرترین و کارآمدترین شیوه های دکتری مشارکتی در اروپا که در رفع نیازهای علمی و تخصصی صنعت به ویژه در اموری نظیر کمک به توسعه فناوریهای نوین و انجام پژوهش های عمیق کاربردی با نتایج ارزشمند تخصصی عملکرد خوبی نشان داده است، دوره های دکتری ویژه ای است که در کشورهای مختلف با عناوینی متفاوتی همانند دکتری صنعتی و دکتری مهندسی شناخته می شود. شایان ذکر است که دکتری مهندسی و دکتری صنعتی به عنوان شاخه ای از دکتری حرفه ای دستهبندی میگردد.
در شیوه همکاری مبتنی بر دکتری صنعتی علاوه بر تحقق هدف اجرای پروژه پژوهشی در زمینه مورد نظر در قالب پایان نامه دکتری، معمولا دستیابی به اهدافی نظیر تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز صنعت و حمایت مالی از دانشجوی دکتری در اجرای پژوهش موضوع پایاننامه تحصیلی مد نظر می باشد و برخی چالش های موجود در مورد مالکیت فکری و حقوق مادی و معنوی مترتب بر نتایج پژوهش تا حدود زیادی مرتفع گردیده و این امور سامان بهتری مییابند. با عنایت به این که کشور دانمارک در اجرای برنامه های دکتری صنعتی در سطح بین المللی از سابقه طولانی و موفقی برخوردار است و از این نظر به لحاظ پایداری برنامه ها و ساختارها و قوت عملکرد دارای جایگاه ویژه ای است در این مقاله ضوابط و برنامه ها بر اساس مقررات رایج در این کشور بررسی میگردند. همچنین با توجه به این موضوع که، مراکز دکتری صنعتی بریتانیا به لحاظ عملکردی در اجرای برنامه های دکتری مهندسی از الگوهای موفق در سطح دنیا به شمار میآیند در ادامه این مقاله مراکز دکتری صنعتی در نظام آموزش عالی بریتانیا مورد مطالعه قرار گرفته و به نمونه ای از برنامه دکتری مهندسی در این مراکز اشاره می شود.
ساختار ادامه مقاله بدین ترتیب است. نخست دکتری صنعتی معرفی گردیده و اهداف کلی این نوع برنامه های دکتری بیان می شود. شرایط و مزایای دکتری صنعتی برای نقش آفرینان آن موضوع بخش بعدی مقاله است و در طی آن به ویژگی های متمایز دکتری صنعتی نیز اشاره میشود. آنگاه موضوع تأمین اعتبارات مالی و پشتیبانی از این برنامه های دکتری مطرح گردیده و سپس برخی از نتایج حاصل از اجرای دوره های دکتری صنعتی عرضه می شود. در مرحله بعدی موضوع مراکز دکتری صنعتی در بریتانیا مورد بررسی قرار میگیرد. در بخش پایانی با ارائه نتیجهگیری و پیشنهادهایی مقاله خاتمه مییابد.
۲ دکتری صنعتی
برنامه دکتری صنعتی در سال ۱۷۹۱ م. در دانمارک با عنوان برنامه تحقیقات صنعتی آغاز شد. در اوایل ۹۸۹۱ م. این برنامه به یک دوره دکتری سه ساله تحت پوشش شورای دانمارک برای ارتقاء توسعه صنعتی تغییر کرد و در سال ۰۰۰۲ م. تحت مسئولیت آژانس علوم، فناوری و نوآوری وزارت علوم، نوآوری و آموزش عالی دانمارک قرار گرفت ]۱[ و ]۲.[ محور اساسی و عمده ترین وجه ممیزه این برنامه تحصیلات دکتری صنعتی، عبارت است از پروژه پژوهشی سه ساله متمرکز بر موضوع خاص مورد نظر صنعت که به صورت مشترک توسط یک شرکت خصوصی، یک دانشجوی دکتری صنعتی و یک دانشگاه اجرا می شود. دانشجوی دکتری صنعتی توسط شرکت استخدام گردیده و در دانشگاه ثبت نام می کند و تمام وقت کاری خود را صرف اجرای پروژه پژوهشی و تحصیلات دکتری میکند ]۳.[ در این برنامه دانشجویان مدرک دکتری خود را در همکاری با مؤسسه ای اقتصادی اعم از صنعتی، تجاری و خدماتی به دست میآوردند. البته مؤسسات عمومی هم میتوانند در چهارچوب خاصی برای تصویب پروژه دکتری صنعتی با همکاری یک دانشگاه درخواست دهند، اما ضوابطتوسعه مدل دکتری ویژه ای در این خصوص اعمال میگردد.
اهداف اصلی برنامه های دکتری صنعتی در دانمارک در ارتباط با بخش خصوصی عبارتند از: آموزش پژوهشگران در مقطع دکتری با دانشی مرتبط با تحقیق و نوآوری حول محوری صنعتی؛ ایجاد رشد در بخش کسبوکار کشور از طریق ارتقای همکاری پژوهشی و نوآوری بین دانشگاه ها و شرکت های بخش خصوصی؛ و تسهیل انتقال و شبکه سازی دانش بین شرکت های دانمارکی و پژوهشگران دانشگاهی داخل و خارج از کشور ]۳.[ در حالی که اهداف برنامه دکتری صنعتی در دانمارک در بخش عمومی حمایت از تمرکز بخش عمومی بر بهبود احتمالی از طریق پروژه های هدفمند، کاربردی، و مبتنی بر پژوهش؛ تربیت دانشمندان آگاه در مورد ارتباط تحقیق و توسعه در بخش عمومی؛ و ساخت شبکههای اشتراک- دانش بین مؤسسات عمومی و مؤسسات پژوهشی را شامل می شود ]۳.[ در برنامه دکتری صنعتی دانمارک نقش آفرینان باید از مشخصات زیر برخوردار باشند:
• مؤسسات خصوصی قادر به حمایت حرفه ای از پروژه تحقیق و توسعه مؤسسه محور،
• مؤسسات عمومی و سازمانهای مالی و حرفه ای قادر به حمایت از یک پروژه پژوهشی و آموزشی سه ساله،
• دانشجویان دارای مدرک کارشناسی ارشد همراه با صلاحیتهای لازم برای کامل کردن پروژه دکتری،
• دانشگاه های توانمند به عنوان هدایت کنندگان پروژه ها.
شرکت خصوصی، دانشگاه و دانشجوی دکتری صنعتی هر کدام باید معیارهای خاصی را در هنگام ارائه تقاضانامه دکتری صنعتی دارا باشند، که اهم آن عبارتند از:
الف- شرکت خصوصی:
• شرکتی با قسمت یا شعبه ای که به لحاظ فیزیکی در دانمارک مستقر باشد،
• به لحاظ مالی قادر به حمایت مالی از پروژه دکتری صنعتی برای مدت سه سال باشد،
• تعیین استاد راهنمایی از طرف شرکت که قادر به هدایت دانشجو در در این بخش به طور اجمالی به مهمترین آنها اشاره میگردد ]۲[، ]۴[ رابطه با ابعاد صنعتی مرتبط با پروژه باشد، و ]۵.[ اجرای برنامه های دکتری صنعتی مزایای متعددی را در حوزه
• دارای محیط کار حرفه ای برای پشتیبانی از پروژه باشد، اشتغال به دنبال داشته است از جمله آنکه نرخ بیکاری دانشآموختگان دکتری صنعتی دانمارک - ۵% - به مراتب کمتر و میزان درآمد ایشان
ب- دانشگاه:
دکتری در دوره های دکتری صنعتی مشغول به تحصیل هستند. حدود در برنامه دکتری صنعتی دانمارک نقش آفرینان باید از مشخصات زیربرخوردار باشند: ۰۶% از دانشآموختگان این دوره ها در حوزه فنی و مهندسی بوده اند و ۸۳% ایشان مدرک کارشناسی ارشد مهندسی داشته اند.
• دانشگاه در دانمارک یا خارج باشد، دانشگاه های خارج از دانمارک باید توسط مراجع ذیصلاح در کشور متبوع خود مجاز به اجرای برنامه دکتری باشند، و یک دانشگاه دانمارکی نیز باید به عنوان شخص ثالث به پروژه دکتری صنعتی افروده شود.
• یک استاد راهنمای دانشگاهی برای پروژه تعیین کند،
• دارای محیط کاری دانشگاهی مناسب برای هدایت پروژه باشد یعنی دارای چند عضو هیأت علمی در این حوزه باشد که در صورت نیاز بتوانند مسئولیت هدایت دانشجو را تقبل نمایند.
ج- دانشجو:
• دارای مدرک کارشناسی ارشد یا معادل آن باشد،
• دارای معدلی بیش از نصاب تعیین شده برای تحصیلات کارشناسی و کارشناسی ارشد باشد - در شرایط استثناء دانشجوی با معدل کمتر از نصاب تعیین شده باید مستنداتی را مبنی بر توانایی علمی و پژوهشی خود ارائه نماید. -
• دارای حداقل نمره ۰۱ برای پایان نامه نهایی یا امتحان پروژه نهایی باشد.
مطالعات نشان می دهد که برگزاری دکتری صنعتی برای مؤسسات اقتصادی - اعم از شرکتهای خصوصی و مؤسسات عمومی - ، دانشگاهها و دانشجویان در دانمارک مزایای متعددی را به دنبال داشته است، که توسعه مدل دکتری
دانشآموختگان دکتری صنعتی در یافتن کار با مشکلات کمتری مواجه هستند. بسیاری از دانشجویان دکتری صنعتی اظهار داشتند که ترکیب تجارب پژوهش و حرفه ای کسب دکتری را جذاب تر میسازد. برنامه دکتری صنعتی اجازه می دهد تا دانشجویان نیازهای محیط کسبوکار را درک کنند. شبکه های رفته از طریق تحصیل در دوره دکتری صنعتی تماس هایی را فراهم می کند که داوطلبان دکتری به آسانی میتوانند ایده ها و نظرات خود را به اشتراک بگذارند. معمولا دانشآموختگان با آموزش و تجربه کسب شده در دانشگاه و مؤسسه اقتصادی باید تحرک بیشتری داشته باشند و این امر به مفهوم فراهم آمدن فرصت های بیشتر برای پژوهشگران دانشآموخته این برنامه جهت تحرک بین بخشی در سطحی فراتر است.
بر اساس نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در دانمارک دانشآموختگان دکتری صنعتی با احتمال بیشتری در داخل مؤسسه اقتصادی که پروژه خود را با همکاری آن گذرانده اند به کار گرفته میشوند و یا شرکتهای نو پا و زایشی را ایجاد می کنند. تقریبا ۸% از دانشآموختگان دکتری صنعتی کسبوکار خود را توسعه میدهند. برای افرادی که در دوره های دکتری صنعتی تحصیل کرده اند فرصت بیشتری برای تحرک در بین بخش های مختلف صنعت وجود دارد. حدود یک سوم دانشآموختگان دکتری صنعتی در مؤسسات اقتصادی که دکتری خود را کامل کرده اند باقی می مانند. دو سوم بقیه در مؤسسات اقتصادی دیگر بخش ها استخدام میشوند و اغلب به تغییر زمینه کاری روی
