بخشی از مقاله
چکیده
در مقاله حاضر بر اساس روش نظریه زمینه‌ای، به احصاء عوامل، مالك‌ها و نشانگرهای شرایطی - علی، مداخله‌گر و زمینه‌ای - اعتبارسنجی از دیدگاه كنشگران آموزش عالی پرداخته‌ایم. مطالعه‌ی حاضر با اتخاذ رویكرد تفسیرگرایانه‌ی اجتماعی بر این نكته تأكید دارد كه افراد خارج از محیط دانشگاه، نمی‌توانند مؤلفه‌های اعتبارسنجی را پیشاپیش شناخته و آن را درك كنند. زیرا این كنشگران آموزش عالی هستند كه محیط اجتماع علمی خود را خلق كرده و آن‌گونه كه می‌خواهند تفسیر می‌كنند. بر این اساس، هر گونه پیش‌فرض در خصوص نظام اعتبارسنجی، نمی‌تواند بیانگر ذهنیت و درك عامالن جامعه‌ی دانشگاهی باشد.
به دیگر سخن، در این پژوهش به دنبال این بوده‌ایم كه كنشگران آموزش عالی عوامل، مالك‌ها و نشانگرهای اعتبارسنجی شرایطی - علی، مداخله‌گر و زمینه‌ای - را چگونه می‌بییند و چه تلقی و برداشتی از آن دارند. داده‌های پژوهش حاضر از چهار منبع به دست آمد، كه عبارت‌اند از، مصاحبه، مشاهده، یادداشت‌برداری و اسناد. به همین منظور، داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، مشاهدات، یادداشت‌ها و اسناد را به داده‌های متنی تبدیل كردیم. پس از آن، به منظور بررسی نظام‌مند توده‌ی بزرگی از داده‌های گردآوری شده از طریق روش نظریه نظریه‌ی زمینه‌ای، به مقوله‌بندی داده‌ها پرداختیم. ابتدا به كدگذاری باز، سپس، به كدگذاری محوری و انتخابی اقدام كردیم. بر این اساس، 691 نشانگر، 98 مالک و 11 عامل متناسب با ویژگی‌های بومی نظام آموزش عالی ایران تعیین شدند.
واژگانکلیدی:اعتبارسنجی،تضمینکیفیت،آموزشعالی،نظریه‌یزمینه‌ای،تفسیرگراییاجتماعی.
مقدمه
یكی از برنامه‌های اصلی و بنیادین در جهت ارزیابی و تضمین كیفیت نظام آموزش عالی كشور، بهره گیری از "نظام اعتبارسنجی"5 است. بازرگان - به نقل از فراستخواه، - 1388 تأكید كرده كه"الگوهای ارزشیابی با فرهنگ و شرایط ارتباط دارند و گذشته از این، پییچیدگی‌های امر آموزش - و به ویژه آموزش عالی - ایجاب می‌كند كه رویكرد تركیبی اتخاذ شود و نه این یا آن الگو - یا الگوها - ، بلكه تلفیقی مناسب از بسیاری از آنها مبنا قرار بگیرد". آنچه مسلم است این كه، برای انجام اعتبارسنجی باید عوامل، مالك‌ها و نشانگرهایی با توجه به شرایط و فرهنگ بومی برای نظام آموزش عالی كشور تعیین شود. از این رو، استانداردهای مورد نیاز جهت اعتبارسنجی، كه در واقع بیانی است از شرایط مطلوب آموزش عالی كشور، باید به وسیله متخصصان برجسته و شناخته شده‌ی آموزش عالی به عمل آید.
بنابراین، می‌توان گفت، بهترین روش برای تدوین و طراحی عوامل، مالک‌ها و نشانگرهای نظام اعتبارسنجی متناسب با فرهنگ، محیط، دیدگاه و شرایط زمینه‌ای كشور، مشورت‌خواهی و كسب نظر از متخصصان است. بر پایه نكات یاد شده مسأله تحقیق این است كه با بهره‌گیری از نظر خبرگان علمی درباره‌ی مجموعه ای از عوامل، مالك‌ها و نشانگرهای مورد ارزیابی توافق حاصل شود.در پژوهش حاضر، پژوهش غیرآزمایشی مناسب‌ترین طرح برای نیل به هدف پژوهشی بوده است. نتایج پژوهش‌های کیفی به صورت داده‌های متنی6 است. هرچند تحلیل آنها زمان‌بر است، ولی، ازاین طریق داده‌های غنی‌ای به دست می‌آیدکه ضمن تقویت داده‌های كیفی، موجب ارایه‌ی دیدگاه شخصی نیز می‌شود. در این پژوهش، رویکرد کیفی از طریق نظریه‌ی زمینه‌ای دنبال شده است.
همانطور که برگ - 2004 - ، بیان داشته است، پژوهش کیفی اشاره به معانی، مفاهیم، تعاریف، ویژگی‌ها، استعاره‌ها، نمادها و توصیف پدیده‌ها دارد. نظریه زمینه‌ای نیز، فن داده‌کاوی غنی‌ای است که زیربنای طرح پژوهشی حاضر را تشکیل می‌دهد و امکان جمع‌آوری معانی بیشتری را میسر ساخته است. روش جمع‌آوری داده‌های طرح پژوهش حالت ترکیبی داشته است. جمع‌آوری ترکیبی داده‌ها به شکل استفاده از پرسشنامه‌های کتبی،پرسشنامه‌های الکترونیکی ،مصاحبه‌ی نیمه ساخت مند وبررسی ادبیات پژوهشی ایرانوجهانبودهاست. دیلمن - 2000 - 1،درتبیینجمع‌آوریداده‌ها به صورت ترکیبی می‌گوید، شواهدی در دست است که هریک از مشارکت‌کنندگان به روش خاصی از جمع‌آوری داده‌ها عالقه نشان میدهند؛ اگر چنین ترجیحاتی مهم باشد، واضح است که همه مشارکت‌کنندگان به یک روش پاسخ ندهند، چرا که آنها دوست ندارند نحوه‌ی پاسخ دادن خود را تغییردهنداعتبارسنجی یكی از کارآمدترین الگوهای ارزیابی آموزشی است.
در ایاالت متحده آمریكا، اعتبار سنجی مترادف با فرایند بررسی و سنجش كیفیت است - ماتیرو3، . - 2007 الگوی اعتبارسنجی آمریکایی، الگوی غیر متمرکز است که بر اساس اهداف ارتقای کیفیت مؤسسه آموزشی و باال بردن استانداردها، توسط نمایندگی‌های منطقه‌ای تدوین گردیده است - پازارگاردی، . - 1377در انگلستان، اعتبار سنجی به اصول و ضوابط اجرایی اشاره دارد - ماتیرو، . - 2007 در این كشور، بر اساس سنت و رسم ریشه‌دار در آموزش عالی، به ضرورت استفاده از ممتحنین بیرونی متشکل از همگنان دانشگاهی و ممیزی بیرونی برنامه‌ها در جریان خود ارزیابی مؤسسات درباره‌ی برنامه‌هایشان اهمیت داده می‌شود - فراستخواه، . - 1388در كشور مصر بنا به گفته‌ی بدراوی4 در مقدمه كتاب راهنمای اعتبارسنجی و تضمین كیفیت در آموزش عالی مصر - 2004 - 5، در اعتبارسنجی، یك مؤسسه یا دانشگاه با مالك‌های مورد نظر نظام آموزش عالی مورد مقایسه قرار می‌گیرد.
در کشور آلمان، اعتبار سنجی، به عنوان فرایندی برای به دست آوردن حداقل استانداردها بر حسب محتوای برنامه‌ی تحصیلی است و برای ارزیابی بازار کار مرتبط با برنامه‌های کارشناسی و کارشناسی ارشدِ تازه تأسیس شده به كار می‌رود - فتح‌آبادی و قرهی‌قهی، . - 1391آدلمن6 - به نقل از قورچیان، - 1374 در تعریف اعتبار سنجی روی فرایند تضمین كیفیت در آموزش تكیه می‌كند و یادآور می‌شود از طریق اعتبارسنجی می‌توان به بازبینی و سنجش مؤسسات و برنامه‌ها ی آن پرداخت. در نتیجه، این كار بهترین روش برای حصول اطمینان از برخوردار بودن یك مؤسسه از حداقل استاندارد الزم است. ماتیرو - 2007 - ، اعتبار سنجی را فرایند ارزیابی درونی و بیرونی نظام آموزش عالی می داند.
به زعم وی، از طریق اعتبارسنجی، یك مؤسسه یا برنامه‌های آن به منظور تضمین كیفیت با استانداردها و بایسته‌های كیفیت به دقت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. نیرادهاردی - 2011 - 7، اعتبارسنجی در آموزش عالی را بدین گونه تعریف می كند: "مدیریت نظامدار و سنجش برنامه‌های مصوب یك مؤسسه یا نظام آموزش عالی، به گونه‌ای كه نظارت بر عملكرد صورت گرفته و از دست‌یابی به تضمین كیفیت اطمینان حاصل شود". در این تعریف، روی ارزیابی دانشگاه‌ها به منظور تضمین كیفیت آن تأكید شده است. حقیقت این است كه تضمین كیفیت بدون آگاهی از نقاط ضعف امكان‌پذیر نیست و این اعتبارسنجی است كه نقاط ضعف و قوت را مشخص نموده و راه را برای تضمین كیفیت هموار می‌كند.
در واژه‌نامه اعتبارسنجی و تضمین كیفیت - 2007 - ، كه توسط یونسكو منتشر شده است، نیز در توضیح اعتبارسنجی چنین آمده است: "ارزشیابی یك مؤسسه برای شناسایی سطح تطابق آن با استانداردهای مربوط به اعتبارسنجی و رتبه‌بندی آن مؤسسه". المیك و جنسن - 2001 - 8، در تعریف اعتبارسنجی نظر به دوكاركرد اصلی آن دارند: حداقل كیفیت و تضمین كیفیت. كاركرد اول یعنی حداقل كیفیت - كه اغلب در شكل بعضی از انواع تصدیق‌هاظاهرمیشود - بهعنوانیكمكانیزمپاالیشدرتائیداینكهآیایكمؤسسهآموزشیحداقلالزامات كیفیترابرآوردهمی‌سازدواینكهرویه‌های تضمین كیفیت در آن زمینه متناسب هستند، به كار می‌رود. در مورد كاركرد دوم، تضمین كیفیت اشاره به فرآیندهای ارزیابی یك مؤسسه یا یك برنامه دارد كه به یك تجزیه و تحلیل و پیشنهاداتی در ارتباط باكیفیت مؤسسه یا برنامه - راهبردهای ویژه تضمین كیفیت - منجر می‌شود.
شورای اعتبارسنجی آموزش عالی آمریكا - 2001 - ، نیز، اعتبارسنجی را فرآیند بازنگری بیرونی كیفیت در آموزش عالی به منظور بررسی برنامه‌های دانشكده‌ها، دانشگاه‌ها و آموزش عالی جهت تضمین كیفیت می‌داند - هیوود1، . - 2001با توجه به مطالب باال، كشور ما نیاز مبرمی به استقرار نظام اعتبارسنجی در آموزش عالی دارد. در عین حال، ربط وثیقی بین نظام اعتبارسنجی در مناطق و كشورهای مختلف جهان با فرهنگ و زمینه‌های آنها وجود دارد و به رغم برخی مشابهت‌ها و عناصر مشترك در مقیاس بین‌اللملی، فرهنگ و زمینه‌های ایرانی، خصوصیت منحصر به فرد خود را دارد و ساختار مطلوب نظام ارزیابی اعتبارسنجی آموزش عالی در آن ضمن تبعیت از معیارهای مشترك بین‌المللی و تراز جهانی باید ویژگی‌های منحصر به فرد خود را نیز دارا باشد - فراستخواه، . - 1388
بنابراین، "تعلیم و تربیت و نظام دانشگاهی که مهم‌ترین رسالت نظام اسالمی است هم در بعد نظری باید به ارائه الگوها و مدل‌های فکری اقدام کند و هم قواعد عملی را برای نایل شدن به اهداف مورد نظر طراحی کند" - ملکی، . - 1389 چراکه، چه گنجینه‌هایی در گذشته حکمت و عرفان مشرق زمین به ویژه ایران عزیز نهفته است که هنوز مؤسسات آموزشی و پژوهشی از آنها در عمل بیگانه‌اند - یمنی، . - 1387 ویژگی نوآورانه پژوهش حاضر این است که از روش‌های مصاحبه‌ی اكتشافی نیمه‌ساختمند با خبرگان علمی، بررسی اسناد و مدارك، بررسی چارچوب‌های نظری، بررسی تجارب ملی و بین المللی، بررسی رساله‌های پژوهشی، متون علمی، سایت‌های اعتبارسنجی کشورهای پیشرو و . برای عوامل، مالک‌ها و نشانگرهای اعتبارسنجی استفاده شده است.
اهداف و سؤال‌های پژوهش
اهداف خاص این پژوهش، به شرح زیر بوده است:
.1 احصاء و تدوین عوامل شرایطی تشكیل‌دهنده الگوی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران؛
.2 احصاء و تدوین مالك‌های هر یك عوامل شرایطی تشكیل‌دهنده الگوی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران؛
.3 احصاء و تدوین نشانگرهای هر یك از مالك‌های مربوط به عوامل شرایطی الگوی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران؛
با توجه به اهداف فوق، سؤاالت پژوهش به شرح زیر بوده است:
1.1عوامل شرایطی تشكیل دهنده الگوی بومی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران چیست؟
2.2مالك‌های هر یك از عوامل شرایطی تشكیل‌دهنده الگوی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران چیست؟
3.3نشانگرهای هر یك از مالك‌های مربوط به عوامل شرایطی الگوی اعتبارسنجی نظام آموزشی عالی ایران چیست؟
جامعه و نمونه‌ی پژوهش
جامعه‌ی آماری، پژوهش شامل گروه‌های خبرگان علمی آموزش عالی بوده است. بر ای اساس، در این تحقیق از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شده است، چراکه در این پژوهش حاضر، الزم بود با افراد مطلع یا دروازه‌بان - به نقل از محمدپور، - 1389 كه در زمینه‌ی موضوع مورد بررسی و مطالعه، دارای اطالعات مناسب و نسبتا كافی باشند، تماس برقرار كرد. بر اساس این نوع از نمونه‌گیری، برای گردآوری اطالعات، محقق با افرادی تماس برقرار كرد که در زمینه‌ی موضوع تحت بررسی یا جنبه‌هایی از آن دارای اطالعات و شناخت مناسب و کافی بودند. این اطالع‌رسانان بر اساس اهداف خاص تحقیق انتخاب شدند. در طول تحقیق و برحسب محتویات مصاحبه های اكتشافی، مراجعه به اطالع‌رسانان دیگری نیز به روش گلوله برفی ضرورت پیدا كرد - اقتباس از فراستخواه، . - 1389
هومن - 1390 - ، حجم نمونه را در نمونه‌گیری هدفمند برای گروهای همگن و متجانس 6 تا 8 نفر پیشنهاد می‌كند. ازآنجا که، در این پژوهش 6 گروه از صاحب‌نظران را انتخاب کرده بودیم، از هر گروه 6 تا 8 نفر به صورت نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شد. با این وجود، نمونه‌گیری و گردآوری اطالعات در بخش كیفی تا زمانی ادامه پیدا کردكه فرایند تجزیه و تحلیل و اكتشاف به اشباع نظری2 برسد، چرا كه بر اساس منطق نمونه‌گیری نظری3 در پی ظهور مفاهیم در خالل تحلیل بوده‌ایم. عالوه بر این، در تمام مراحل مطالعه، حساسیت نظری4 و توجه به مفاهیم حساس راهنمای ما بوده است. به این ترتیب ، وقتی به این نتیجه رسیدیم که پاسخ‌های داده شده و یا مصاحبه‌های انجام شده با افراد مطلع به اندازهای به همدیگر شباهت دارند
