بخشی از مقاله
چکیده:
در این نوشتار سعی خواهد شد مصرفگرایی به عنوان یکی از مشکلات پیش روي تحقق توسعه پایدار معرفی شود. فرهنگ مصرف با ترغیب مردم به خرید بیشتر کالاهاي مصرفی شرایطی را بوجود آورده است که سیستم تولید و توزیع و دور ریز کالاها چنان سرعتی به خود بگیرد که با شرایط لازم براي تحقق توسعه پایدار بسیار فاصله دارد. همچنین تلاش میشود با نشان دادن برخی شواهد از وضعیت کنونی جهان از نظر محیطزیستی و انسانی، به میزان فاصله جامعه جهانی از آرمانهاي توسعه پایدار اشاره شود. در نهایت به این مساله اشاره خواهد شد که به علت اختلاف در مبانی فکري و اخلاقی حاکم بر توسعه پایدار و مصرفگرایی، امکان تحقق توسعه پایدار بدون تغییر فرهنگ مصرفگرا وجود نخواهد داشت.
مقدمه:
در دهههاي پس از جنگ جهانی دوم وآشکار شدن بحرانهاي زیست محیطی و اجتماعی ناشی از رشد صنعت و تکنولوژي، گروهاي بسیاري از دانشمندان درباره خطرات احتمالی ادامه این روند هشدار دادند. فعالیتهاي بسیاري در این زمینه صورت گرفت که در نهایت منجر به توسعه مفاهیمی همچون توسعه پایدار گردید. اصطلاح توسعه پایدار داراي جنبههاي مختلفی از جمله اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی می باشد.
جنبه زیست محیطی آن از نیمه هاي دهه 1980 با ارائه مدلی در کمیسیون برانتلند مطرح شد - باکر، . - 2006 در این کمیسیون مسیر اصلی تفکر دربارة ارتباط بین توسعه و محیط زیست طرح ریزي شد. امروزه سازمانها و موسسات بسیاري در ارتباط با توسعه پایدار فعالیت دارند که از جمله مهمترین این سازمانها سازمان ملل متحد می باشد که تاکنون کنفرانسهاي بسیاري در ارتباط با توسعه پایدار برگزار کرده است.
به عنوان مثال میتوان به کنفرانس سازمان ملل متحده درباره توسعه پایدار3 که در سال 1992 در شهر ریو برزیل برگزار شد و یا کنفرانس ژوهانسبورگ در سال 2002 اشاره کرد - همان - . تاکنون در این کنفرانسها دستورالعملهایی جهت دستیابی به مقاصدي همچون عدالت، تساوي جنسیتی وحفظ محیطزیست به تصویب رسیده است. مسلماً چنین فعالیتهایی میتوانند در دستیابی به شرایط بهتر جامعه جهانی موثر باشند؛ اما به نظر میرسد با شرایط فرهنگی و سیاسی حاکم بر جهان دست یافتن به چنین اهدافی با چالشهاي بسیاري مواجه باشد. از جمله این مسائل فرهنگی، مساله مصرفگرایی است که علاوه بر ریشه دار بودنش در فرهنگ جوامع امروزي، به علت تاثیر سیستم اقتصادي و سیاسی موجود در تشدید آن، غلبه بر این فرهنگ بسیار مشکل مینماید.
توسعه پایدار:
توسعه پایدار توسعهاي است که درآن نیازهاي بشر امروز برآورده شود، بدون اینکه مانع برآورده شدن نیازهاي نسل هاي آینده باشد - میکائلیس، . - 2000 در این تعریف دو نکته نهفته است: اول اینکه گویا محدود بودن منابع طبیعی پذیرفته شده است؛ چرا که اگر منابع طبیعی محدود دانسته نمیشد، لزومی به نگرانی از برآورده شدن نیازهاي آیندگان نبود. دوم اینکه در این تعریف برآورده شدن نیازهاي بشر امروز نیز شرط تحقق توسعه پایدار تلقی می شود و اینگونه نیست که نسل کنونی را دعوت به از خود گذشتگی براي نسلهاي آینده کند.
اما به نظر میرسد دنیایی که در آن زندگی میکنیم از این نگاه آرمانی فاصله زیادي داشته باشد. البته خود این مساله که آیا توسعه پایدار با فرض همکاري همه ساکنان زمین و اعمال تدابیر درخور قابلیت تحقق دارد یا نه، بسیار قابل بحث است. اما با این حال می توان با فرض امکان پذیر بودن تحقق آن، دربارة جزئیاتش به بحث پرداخت. در ادامه به اختصار به وضعیت حاکم بر جهان مدرن کنونی اشاره میشود تا بلکه به نمایی کلی از میزان فاصلهمان از اهداف توسعه پایدار دست یابیم.
براي درك وضعیت کنونی منابع زمین ذکر همین نکته کافی است که بنابر گزارشهاي آماري، تنها در سه دهه گذشته یک سوم منابع طبیعی زمین از بین رفته اند - هاوکن و دیگران،. - 1999 با این حال موارد دیگري نیز وجود دارند که میتوانند براي درك بهترمان از موقعیت کنونی بشر قابل توجه باشند. هم اکنون 40 درصد آبهاي قابل شرب در آمریکا، به علت آلودگیهاي به وجود آمده در اثر فعالیتهاي صنعتی و شهرنشینی، از استانداردهاي بهداشتی کافی برخوردار نیستند.
هر ساله گزارشهاي تکان دهندهاي از میزان مرگ و میر ناشی از مصرف آبهاي آلوده و قحطی ناشی از کم آبی در سرتاسر جهان ارائه میشود. همین وضعیت در مورد جنگلها نیز برقرار است به طوري که بر طبق گزارشها، جنگلهاي کنونی موجود در آمریکا تنها 4 درصد میزان اولیه آن است و 80 درصد جنگلهاي طبیعی جهان از بین رفتهاند - براون و دیگران، . - 1998 گزارش شده است که تنها در آمازون در هر دقیقه حدود 2000 درخت قطع میشود - همان - . آلودگی هوا نیز مدتهاست که به یکی از معضلات بشر تبدیل گشته است.
بزرگتر شدن شهرها و وجود صنایع مختلف آلاینده در اطرافشان، باعث افزایش میزان مرگ و میر و بیماریهاي ناشی از آلودگی هوا گشته است. میزان تلفات ناشی ازآلودگی هوا در انگلیس در سال 1952 و مشابه آن در سال 1948 در شهر دونورا واقع در ایالات متحدة آمریکا، نشان از سابقه طولانی این معضل دارد. تنها از واقعه مربوط به شهر لندن، 12000 نفر تلفات انسانی گزارش شده است - پیرس و دیگران، . - 1998 به عنوان شاهدي دیگر میتوان به وضعیت سلامتی بشر در طی قرن بیستم اشاره کرد.
هر چند با رشد علم و تکنولوژي، بشر توانست از بسیاري بیماريهاي مهلک خلاصی یابد، اما از طرف دیگر با تولید محصولات مصنوعی و استفاده از آنها، در واقع به بیماريهاي دیگري دچار شده است. گفته میشود که امروزه بیش از صد هزار مادة شیمیایی صنعتی مختلف در تولید محصولات استفاده میشود که تنها تعداد بسیار کمی از آنها از نظر تاثیرشان بر سلامتی انسان مورد بررسی قرار گرفتهاند - لئونارد، . - 2007 این مساله بدین معناست که از تاثیرات مخرب احتمالی بسیاري از این محصولات اطلاعی در دست نیست.
موارد ذکر شده، گزارشهایی بودند که تنها به مسائل زیست محیطی مربوط میشدند. این در حالی است که در حوزههاي اجتماعی، اقتصادي و سیاسی اوضاع چندان هم با اهداف توسعه پایدار سازگار نیست. تضاد رو به رشد بین غنی و فقیر به طور کلی و بین کشورهاي شمال و جنوب به طور خاص و اعوجاجات اجتماعی ناشی از این پدیده از جمله مساله مهاجرت اجباري، تجزیه کشورها و استثمارشان از جمله این مسائل هستند که بیانگر فاصله بشر کنونی از اهداف توسعه پایدار می باشند. طبق گزارشهاي آماري روزانه در سراسر جهان 200 هزار نفر به شهرهاي بزرگ مهاجرت کرده و مجبور به کار با حداقل دستمزد در کارخانه- هاي تولیدي میشوند - همان - .
