بخشی از مقاله
چکیده
بحث تکافل اجتماعی امروزه در همه جای جهان از جایگاه ویژهای برخوردار است با این تفاوت که از آن به عنوان تأمین اجتماعی یاد میشود. امروزه بحث تکافل علاوه بر مباحث صرف اقتصادی و اجتماعی، در صنعت بیمه اسلامی و در راستای تحقق وظایف بانکهای قرضالحسنه مطرح گردیده است؛ اما در این مقاله، با روش تحلیلی و مطالعه اسنادی و کتابخانهای در پی بررسی اهمیت آثار اقتصادی تکافل اجتماعی هستیم. در واقع این مقاله در پی بررسی اهمیت بحث تکافل اجتماعی بر مبنای آیات قرآن و احادیث، بررسی تطبیقی آن با تعاریف غربی، راه-های تأمین مالی جهت برقراری تکافل اجتماعی و در نهایت جستجویی در آثار آن بر رشد اقتصادی است. مسئله اصلی ما در این پژوهش این است که دین درباره تأمین اجتماعی چه تعریف و راهبردهایی را ارائه میدهد؟ با کنکاشی در آموزههای دینی، فرضیه خود را بر این مبنا قرار دادیم که دین همانگونه که برای حیات فردی انسان برنامه دارد، در خصوص چگونگی زیست اجتماعی، راههای تعاون و همکاری، و همبستگی اجتماعی بر اساس راههای مقبول در نزد عقلا و نیز برخی راهبردهای تأسیسی برای رفع نیازهای مادی و روحی افراد جامعه نیز برنامه دارد.
کلمات کلیدی: تکافل اجتماعی، اقتصاد، اسلام
مقدمه
بحث تکافل اجتماعی امروزه در همه جای جهان از جایگاه ویژه ای برخوردار است با این تفاوت که از آن به عنوان تامین اجتماعی یاد می شود. تامین اجتماعی از لحاظ دایره شمول و برخی از خدامت دیگر زیر مجموعه ای از تکافل اجتماعی است. سازمان هایی برای انجام امور این نهاد مهم در سرتاسر جهان تشکیل شده اند که شامل سازمان های دولتی مانند سازمان تامین اجتماعی، و سازمان های غیر دولتی مانند سازمان های NGO ، سازمان های امور خیریه و نهاد های غیر انتفاعی است که تامین نیازهای نیازمندان و یاری رساندن به بی سرپرستان و معلولین می پردازند. از جمله بحث هایی که در مورد تامین اجتماعی صورت می گیرد آثار آن بر سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی است که در نهایت به رشد و توسعه اقتصادی و همچنین به توسعه همه جانبه منجر می شود.
در بخش اول این مقاله به ماهیت شناسی تکافل اجتماعی می پردازیم که شامل ریشه یابی این کلمه و تعریف تکافل در نظر صاحب نظران این زمینه است. در بخش دوم به بررسی بخش به بخش اجزای تکافل که شامل تکافل عام و ضمان اعاله است خواهیم پرداخت. تاریخچه تکافل اجتماعی و مبانی فقهی تکافل اجتماعی از نظر آیات و روایات در بخش بعد مورد بررسی قرار گرفته است.منابع تکافل اجتماعی و راهبرد های تامین اجتماعی که دولت ها مورد استفاده قرار می دهند موضوع بخش های بعدی مقاله است. و در نهایت آثار تامین و تکافل اجتماعی را بر روی رشد اقتصادی مورد توجه قرار می دهیم که شامل دو نظریه مثبت و منفی راجع به اثر تامین اجتماعی بر توسعه اقتصادی است و در انتهای مقاله به جمع بندی و نتیجه گیری می پردازیم.
-1 تاریخچه تکافل اجتماعی
انسان ها به دلایلی مانند عدم توانایی در تامین نیازهایشان به صورت فردی و یا کمک گرفتن در هنگام بروز خطرات بود که سمت تشکیل جوامع حرکت کردند و بدین نحو بود که پایه های تکافل اجتماعی پی ریزی شد. در جوامع اولیه انسانی که هنوز دولت ها به صورت مقتدر و مرکزی ایجاد نشده بودند ،افرادی که در جوامع کوچک روستایی زندگی می کردند ، تنها در هنگام خطرات به صورت خیلی ساده و اولیه به حمایت از هم می پرداختند. اما در طول زمان و با گسترش یافتن جوامع ، دولت های متمرکز و مقتدر به وجود آمدند و به تدریج مسئولیت تکافل اجتماعی بر گردن دولت ها نهاده شد.
جنگ ها ، بیماری های مسری، افزایش بی خانمان ها ، خشکسالی و قحط سالی، از کار افتادگی افراد و ... لزوم گسترش خدمات اجتماعی را ایجاب می کرد و این گونه بود که دولت ها مسئولیتی را در مقابل افرادی که محتاج به برخی خدمات هستند ، عهده دار شدند.به موازات خدمات دولتی، نهاد های عام المنفعه ای نیز ایجاد شد که از طریق خیرین و ثروتمندان منابع مورد نیاز ،نیازمندان را تامین می کردند.با به وجود آمدن نظام سرمایه داری که در ابتدا به صورت محض مبتنی بر آرا لیبرالیستی بود ، دولت ها باید دخالت خود را در اقتصاد به حداقل می رساندند و جز در مواقع خاص و در فعالیت هایی که جنبه استراتژیک داشتند نباید وارد عرصه اقتصادی می شدند .
به این ترتیب بود که آن بخش از تامین اجتماعی که بر عهده دولت بود ،حالت کمرنگ تر و منفعل تری به خود گرفت و نهاد های خیریه فقط توانستند بخشی از این مسئولیت دولت را مورد پوشش خود قرار دهند.پس از اتمام جنگ های جهانی و به وجود آمدن ویرانی های گسترده که آوارگان زیادی را به وجود آورد ، مفهوم دولت رفاه در اروپا مطرح شد تا دولت ها درباره مجبور به تامین رفاه مردم کشور خود شوند. با طرح این مفهوم دولت ها برای بهبود وضع اجتماعی مردم و بالا آوردن سطح رفاهی شهروندانشان به دخالت در اقتصاد روی آوردند و از حالت مکتب لیبرالیستی محض فاصله گرفتند.
این گونه بود که طرح هایی مانند تامین کارگران در زمان از کارافتادگی، بیماری ، سالمندی، یا تامین نیاز معلولان و ... در قالب تامین اجتماعی مطرح شد. امروزه تغییرات فراوانی در تامین اجتماعی رخ داده است مجال صحبت راجع به آن در این بحث نیست.اگر بخواهیم تاریخچه تکافل اجتماعی را از منظر اسلامی بررسی کنیم ریشه آن را در مبانی اولیه دین اسلام مشاهده خواهیم کرد که این نشانه وجود این امر از روزهای آغازین نزول دین اسلام است. مفاهیمی مانند انفاق ، صدقه و زکات که در اولین سوره های مکی بر پیامبر اسلام نازل شدند ، ناظر بر همین موضوع است. رسول اکرم - ص - و همسر گرامیشان اولین افرادی بودند که پس از علنی شدن دعوت پیامبر ،اموال خود را بین برای تحت تکفل قرار دادن فقرا و برده هایی که به دین اسلام روی آورده بودند ،بین آنها تقسیم کردند.
برای فهم هر چه عمیق تر اهمیت این نهاد اجتماعی در صدر اسلام باید بدانیم که خمس و زکات و کمک های داوطلبانه مردمی ،مهمترین منبع تامین هزینه های عمومی قبل از تشکیل حکومت اسلامی بود.ایجاد پیمان برادری بین مهاجرین و انصار یکی از مهمترین اقدامات پیامبر - ص - در هنگام ورود به شهر مدینه بود. مهاجرین به دلیل اینکه تقریبا همه اموال خود را در مکه به جای گذاشته بودند، هنگام ورود به مدینه در وضعیت بسیار پایین تری نسبت به انصار قرار داشتند. این گونه بود که پیامبر برای ایجاد یک همبستگی قوی بین مسلمانان پیمان برادری را بین آنها ایجاد کرد و انصار اموال خود را با برادران دینی خود تقسیم کردند. - صدر، - 65-64 :1387
اما پس از تشکیل حکومت اسلامی علاوه بر مسئولیت های مردمی در این زمینه ، فعالیت حکومت نیز آغاز شد و مسئولیت جمع آوری صدقات و مالیات ها و همچنین توزیع آنها را بر عهده گرفت.این سنت حسنه به قدری در صدر اسلام خوب اجرا شد که جامعه اسلامی به یک حالت آرمانی نزدیک شده بود. روایاتی که این امر را تایید می کنند را در زیر به آنها اشاره می کنیم.ابو عبید نقل می کند که ، معاذ بن جبل که در زمان خلیفه دوم ماموریت جمع آوری صدقات مردم یمن بود ، برای مصرف صدقات در آن منطقه به اندازه کافی فقیر پیدا نکرد و برای سه سال پیاپی بخشی از صدقات جمع آوری شده را به مدینه فرستاد. - ابوعبید، 1388ق: - 94 امام علی - ع - در زمان خلافت خود می فرماید :کسی در کوفه نماند مگر آنکه از امکانات رفاهی برخوردار باشد،بهگونه ای که ضعیف ترین آنها از نان گندم ، آب آشامیدنی و منزل مناسب بهره مند گردید. - حکیمی، :1375 - 258 از نکات بالا این گونه می توان برداشت کرد که همه افرادی که تحت حکومت اسلامی زندگی می کردند از سطح زنگی مطلوبی برخوردار بودند. اما دکتر کاظم صدر این گونه استدلال می کند که این سطح معیشت خوب ابتدا
