بخشی از مقاله
چکیده:
تحلیل ریخت شناسانه داستان؛ یکی از رویکردهایی است که در دهههاي اخیر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
ولادیمیرپراپ، فولکلور شناس روسی، در نظریه ابداعی خود به بررسی ریخت شناسانه قصههاي پریان روسی پرداخت، او با توجه به طبقه بندي داستانها که بیشتر بر اساس محتوا و درون مایهاین داستانها بود رده بندي خود را بر روي فرم و ساختار این داستانها بنا نهاد
این مقاله میکوشد تا الگویی را که پراپ از تجزیه و تحلیل قصههاي پریان به دست آورده است بر روي داستانهاي رضوي به کار بندد و با نتایج تجزیه و تحلیل پراپ به مقایسه بنشیند؛ به عبارت دیگر، این مقاله سعی در ریخت شناسی داستانهاي رضوي دارد.اگر چه کار پراپ در بارة قصههاي پریان است اما کار او چنان ظرفیتی دارد که شامل قصههاي ایرانی از جمله داستانهاي امام رضا علیه السلام در ادبیات کودك و نوجوان نیز میشود.
دلیل انتخاب داستانهاي رضوي اهمیت وجود مقدس امام رضا علیه السلام و شیوههاي تربیتی و اخلاقی ایشان در ارتباط با مردم است که الگویی مناسب براي یافتن شیوة صحیح زندگی کودکان و نوجوانان امروزي ماست. بنابر این نویسنده بر آن شد،تا با روش توصیفی و کتابخانه اي داستانهاي کودك و نوجوان مرتبط با شخصیت امام رضا علیه السلام را بر اساس نظریه ریختشناسی پراپ که مشتمل بر سی و یک کارکرد است تحلیل کند و به بررسی این کارکردها بپردازد.
نتیجه تحقیق بیانگر این است که بسیاري از این کارکردها با داستانهاي رضوي - البته با تفاوت هایی جزیی- قابل انطباق است.
مقدمه:
برخلاف آنچه تصور میشود، روزگار ما دوران کودك سالاري نیست و در واقع، تمدن امروز به کودك فرصتی نمیدهد. دوران جدید را دورة زوال کودکی نامیده اند. در چنین حالتی اهمیت ادبیات کودك و نوجوان، همچون عاملی براي رشد فرهنگ و استقلال، در شخصیت کودکان آشکارتر میشود. اهمیت ادبیات کودك و نوجوان، با توجه به محورهاي زیر مشخص خواهد شد:
الف: بچه ها آسیبپذیرترند. اغلب به مقتضیات سنی خود، احساساتی، ظاهربین و سادهاند. اصولاً ذهن نقادي ندارند و قضاوت هایشان بیشتر احساسی است. از این رو میزان آسیب پذیري آنان در برابر فرآوردههاي فرهنگی بالاست.
ب: بچهها تأثیرپذیرترند. و این تأثیرپذیري هم عمیق تر و ماندگارتر و هم پردامنه تر از تأثیر پذیري بزرگ ترهاست؛ چنان که در حدیث نبوي نیز آمده است:" العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر".
ج: جمعیت کودکان بیشتر است و آنان اوغات فراغت بیشتري دارند، به خصوص در کشور ما که ادبیات کودك و نوجوان بیشترین مخاطب بالقوه یا بالفعل را دارد.
ادبیات کودك و نوجوان یا منثور است و مشتمل بر ادبیات داستانی - قصه، داستان - ؛ ادبیات نمایشی - نمایشنامه، فیلمنامه - ؛ نثر ادبی - قطعه ادبی - و یا غیر منثور است و شامل شعر، قصه منظوم و منظومه میشود.
با توجه به اهمیت و حساس بودن سن کودکی و نوجوانی و آمادگی که در این سنین وجود دارد نوجوان امروزي به الگویی صحیح براي یافتن شیوه صحیح زندگی نیاز دارد و چه الگویی بهتر و کاملتر از امامان معصوم علیهملسلام وجود دارد.
در همین راستا، در این مقاله سعی شده است تا داستانهاي رضوي بر اساس نمودار خویشکاريهاي پراپ و روش ریخت شناسانه وي بررسی شود تا مشخص گردد این داستانها تا چه اندازه با نظریه پراپ انطباق دارد. دلیل این بررسی و تحلیل این است که:»پراپ قصهها را همچون یک کل در نظر میگیرد و تنها به یکی از عوامل سازندة آنها بسنده نمیکند؛ بلکه تمام عوامل را پیش چشم دارد. و به ویژه بر ارتباط بین آنها تأکید میورزد. وي با الهام از اندیشه - پژوهشهاي ریخت شناسانه گوته - ، تحلیل بر اساس کارکرد - =خویشکاري - را اساس کار خود قرار داد. به نظر او تنها در این صورت است که کلیت پدیده برهم نمیریزد؛ زیرا بنیاد چینش سازههاي آنها حفظ و در نظر گرفته میشود.1«
این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش ریخت شناسی پراپ، به بررسی هفت داستان ازمجموعه داستانهاي رضوي کودك و نوجوان بپردازد و نمودار خویشکاري هایی که پراپ در قصههاي پریان ارائه نموده دراین داستانها بررسی نماید؛ اما قبل از ریخت شناسی داستانها ضروري است، اشاره اي به روش پراپ و خویشکاريهاي وي بنماییم.
ریختشناسی قصه
»واژة ریخت شناسی یا هیأت شناسی، معادل واژه انگلیسی - - Morphology است؛ یعنی بررسی و شناخت ریخت ها. پراپ از نخستین کسانی بود که اولین بار این روش را در مهمترین اثر خویش، ریخت شناسی قصههاي پریان مطرح کرد و آن را به معنی توصیف حکایتها بر پایه واحدهاي تشکیلدهندهشان و مناسبات این واحدها با یکدیگر و با کل حکایت به کار برد.
خویشکاري چیست؟
ولادیمیر پراپ یکی از شخصیتهاي شاخص و پیشگام در مکتب فرمالیسم روسی، با انتشار کتاب »ریخت شناسی قصههاي پریان« در سال 1928م، گام بلندي در طبقه بندي و تحلیل قصهها برداشت. پراپ در این کتاب به تحلیل قصهها بر اساس عناصر سازندة آنها و ارتباط آنها با یکدیگر و با کل قصه میپردازد.
خویشکاري شخصیتهاي قصه، سازههاي بنیادي قصه هستند و قبل از هر چیز باید آنها را جدا کرد.» پراپ در بررسیهاي خود به سی و یک کارکرد میرسد که قصههاي پریان بر طبق آنها عمل میکنند.کارکرد یا خویشکاري - Function - یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه که از جهت اهمیتی که در جهان عملیات قصه دارد تعریف میشود
پراپ با بررسی خویشکاريها به چند نتیجه مهم رسید:
-1 خویشکاريهاي اشخاص قصه عناصر ثابت و پایدار را در یک قصه تشکیل میدهند، و از اینکه چه کسی آنها را انجام میدهد، و چگونه انجام میپذیرد مستقل هستند آنها سازههاي بنیادي یک قصه هستند.
-2 شماره خویشکاري هایی که در قصههاي پریان آمده است محدود است.
-3 توالی خویشکاريها همیشه یکسان است.
اگر شواهدي وجود داشته باشد که در آنها توالی رویدادها به هم ریخته است، باید گفت که روایتگري آن قصهها بیمعنی است. توالی رویدادها قوانینی خاص خود دارد.
-4 همه قصههاي پریان از جهت ساختمانشان از یک نوع هستند.
نقش ویژه:
مسأله مهم دیگري که پراپ بیان میکند، تبیین هفت دستهاصلی شخصیتهاي قصههاي پریان است؛ شامل: -1 قهرمان؛ -2 شاهزاده خانم؛ -3 بخشنده؛ -4 دوستان قهرمان یا یاوران؛ -5 فرستندة قهرمان - میانجی گر - ؛ -6 شریر؛ -7 قهرمان دروغین.1
داستانها
سفرة جداگانه
خدمتکارها سفرة ناهار را جمع کردند. وقت استراحت کاروان فرا رسید. مرکبها در سایه روشن تپهاي کبود، چرت میزدند. امام رضا علیهالسلام به خدمتکارها کمک کرد و سر جاي خود نشست. مرد ثروتمندي که همراه کاروان به خراسان میرفت، چشم از امام رضا علیه السلام برنمیداشت. نگاهش به حضرت بود و گاه خودش را به او نزدیک میکرد تا با او حرف بزند. مرد در تعجب بود و فکرش به نکتهاي مهم مشغول.
او دایم از خودش میپرسید: چرا او که مردي بزرگ و مورد احترام است، با غلامها و بردگان هم سفره شد و همراه آنان در جمع کردن سفره کمک کرد.
راستی که خیلی عجیب است. انگار به جایگاه مهمی که دارد فکر نمیکند.
مردي که در کنار امام رضا علیه السلام بود، برخاست. حالا جاي یک نفر خالی شده بود. مرد ثروتمند فرصت را مناسب دید. زود برخاست و کنار امام رضا علیه السلام نشست. سلام کرد و گفت: فدایت شوم اي پسر رسول خدا!
سپس با دست چند غلام سیاه را نشان داد و گفت: بهتر نیست که اینها را سر سفرهاي جداگانه می نشاندید و با آنها هم غذا نمیشدید
