بخشی از مقاله
چکیده:
تلاش های انجام شده در زمینه پیشرفت علوم بعد از دهه ی 1960میلادی، منجر به استفاده از علوم میان رشته ای و کاربردی در علوم انسانی گردید. که رشته باستان شناسی در ایران زیر مجموعه رشته علوم انسانی به حساب می آید. البته از چند سال پیش دانشکده های هنر نیز اقدام به راه اندازی رشته باستان شناسی در مقطع کاردانی کردند، در دنیای امروز باستان شناسی علمی جاافتاده است که زیر بنای محکمی دارد و ارتباط تنگاتنگی با مباحث حوزه های علوم انسانی هم چون جامعه شناسی، علوم اجتماعی، انسان شناسی، هم چنین ارتباط آن با سایر علوم هم چون زمین شناسی، فیزیک، شیمی، زیست شناسی و ...
این بدین معنی است؛ به کمک باستان شناسی ارزش های فرهنگی که یکی از ملزومات مهم برای هر نوع پیشرفت می باشد، می توان توسعه داد. در گذشته ای نه چندان دور، جامعه ما چنین دیدگاهی نسبت به باستان شناسی نداشت. در واقع مردم باستان شناس را با عتیقه فروش یا عتیقه جمع کن یکی می دانستند. اما در حقیقت باستان شناس یک تاجر یا عتیقه جمع کن نیست. بلکه یک محقق است؛ محققی که شواهد لازم را برای تحقیقات خود از طریق بررسی، پژوهش و کاوش در نقاط مختلف جهان که روزی محل تردد، سکونت یا هر نوع فعالیت انسانی بوده است، به دست می آورد سعی دارد تا گذشته را براساس یافته های خود بازسازی کنند. در واقع روشن کردن گذشته هر جامعه از نظر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی بدون مراجعه به نظر باستان شناس غیر ممکن است.
واژگان کلیدی: باستان شناسی، پیشرفت، جامعه، علوم انسانی، گردشگری، قرن بیست و یکم.
.1 مقدمه
پرداختن به بحث باستان شناسی و جایگاه آن در ماشین پیشرفت قرن بیست و یکم و تشخیص نقاط قوت و ضعف آن، شاید نیازمند یک مجلّد نسبتاً حجیم باشد، از این رو مطالب مندرج در این متن، فقط در حکم عناوین و هشدارهایی است که می باید هر کدام در جای خود به طور مفصّل مورد بررسی قرار گیرند. متن حاضر، نگاهی است کلّی به جایگاه و سطح علمی باستان شناسی در ماشین پیشرفت قرن بیست و یکم - یداللهی، یلوه ای، 1390، . - 202 -185 شاید نخستین و مهمترین پرسشی که ناخودآگاه برای پژوهشگران و باستان شناسان ایرانی مطرح می شود این باشد که ضرورت برپایی این مجمع با در نظر گرفتن موقعیت و روند کنونی فعالیتهای باستان شناسی در ایران چیست؟ ولی با کمی تامل می توان دریافت که باستان شناسی می تواند نقش بسیار سازنده ای در زندگی مردمان امروزی داشته باشد چرا که یافته های باستان شناسی گنجینه های تجربه مردمان باستان است. نگارنده بر این باور است که باستانشناسی میتواند با وجود توانمندیهای نظری و عملی، نقشتاریخی در تحول و پیشرفت کشور به وسیله بازیابی هویت ملی اسلامی ایرانی داشته باشد.
.2 باستان شناسی
باستان شناسی ابتدا در اروپا ظاهر شد؛ آن هم نه به شکل امروزی خود، بلکه در قالبی که آن را کهن دوستی نامیده اند. از قرن پانزدهم میلادی، به بعد بساط فئودالیسم کهن در اروپا را برچید و زمینه های ظهور و رشد سرمایه داری در عصر روشنگری را فراهم ساخت. در عصر روشنگری، تردید محققین نسبت به تغییرهای کلیسایی از یک سو و مجال یابی گرایش های انسانگرایی، علم گرایی و طبیعت گرایی به اضافه اکتشافات جغرافیایی از سوی دیگر، این جوامع را در مرکز یک تحول همه جانبه علمی، فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی و فنی داد. این تحول، همچون گردباد، بسیاری از نقاط جهان را در فواصل زمانی و مکانی مختلف در نوردید و تاثیرات گوناگون، با شدت و ضعفهای متفاوت از خود برجای گذاشت.
در بستر این تحولات، ظهور باستان شناسی اولیه یا کهن دوستی در اروپا، یکی از تبعات فروپاشی فئودالیسم و ظهور نظامهای سرمایه داری در این قاره بود که پس از طی یک تکامل، در قرن نوزدهم میلادی به باستان شناسی علمی تبدیل شد. ظهور باستان شناسی علمی در ایران نیز، از لحاظ زمانی، تقریبا مقارن با رخداد مشابه آن در اروپا بود، ولی در مقیاسی کوچکتر و با وقفه هایی نسبتاً طولانی، البته نفوذ این جریان در ایران، که باستان شناسی نیز جزئی از آن بوده، در واقع از عصر صفوی آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد - معصومی، . - 1383
.3 اهمیت باستان شناسی
شکل گیری هویت ها به وسیله ارزش ها و دارائی گذشته و حال، خلق و ایجاد می شوند. بدون هویت های فرهنگی شکل گیری هویت ها در فرآیندهای تاریخی اعم از گذشته، حال و آینده رخ می دهد. و این بدان معنی است؛ به کمک ارزش های هویت فرهنگی که یکی از ملزومات مهم برای پیشرفت می باشد، نمی توان توسعه را انجام داد. با این رویکرد باستان شناسی یکی از ابزارهای مهم توسعه فرهنگی و غنای هویتی جوامع است. باستان شناسی دانش و ابزاری است که ماهیت و ارزش های میراث را برای جامعه میزبان و غیر آن تعریف و تبیین می کند. میراث فرهنگی تولید تجربه دنیا در گذشت است. با این رویکرد میراث فرهنگی می تواند مردم را در سبک زندگیشان و نوع نگرش راهنمایی و هدایت کند؛ چرا که با این وسیله می توان نیازهای حال و آینده را تخمین زد.
در صورت جا افتادن این نوع نگرش، میراث فرهنگی کشور بر مبنای پایداری حفاظت، ارائه و بهره برداری از آن و یا حفاظت از آن تلقی می شود - افخمی، . - 1386باستان شناسی، راه روشن همه اجتماعات و تمدن های پیشرو و زاینده است و از همین روست که تمدن های مختلف در معرفی و قضاوت در باب "خود" و "دیگری" متفاوت ازهم ظاهر شده اند. آنچه که گزارش ها و توصیفات غربیان را از فرهنگ، هویت و تمدن آسیا در گفتمان شرق شناسی سویه دار و غیر مطابق در واقع می ساخت، کمبود روابط یا فقدان منابع از شرق نبود بلکه به نظر متنفکران مکتب پسااستعمارگرا نوعی تاریخی نگری خاص غربیان در قرن بیست و یکم بود، که همزمان مصرف و ثمرات داخلی و خارجی در برداشت.
این بدین معناست که اولاً گفتمان های هویتی را باستان شناسی و تاریخ هرقوم یم سازد و ثانیاً عزم و افق تمدنی و جهش های اجتماعی مسبوق به باسازی و بازنگری جدی در ریشه های هویتی یک جامعه می باشد. بدین معنی که ما "کیستیم و که نیستیم" از این منظر هر طرح و الگویی برای ماشین پیشرفت قرن بیست و یکم، مستلزم دقت در هویت باستانی و تمدنی جامعه است. - امامی، . - 1392 از نظر تدوین کنندگان "سندمولفه ها" حافظه تاریخیباستانی هر ملت راهنمای آینده اوست. طبعاً منظور از تاریخ و تمدن، آن معنای خاص یعنی خاطرات، حماسه ها، اسطوره هافراز و نشیب هایی است که به مثابه تجربه ای مشترک، ملتی با آن حس عاطفی و رابط ذهنی برقرار می کند و الا در معنای عام، نه صرف یک مولفه بلکه بستر تکوین هویت، می باشد - سند مولفه های هویت ملی ایرانیان، مصوب 86/12/21 شورای فرهنگ عمومی -
.4 جایگاه باستان شناسی در ایران
برای آنکه باستان شناسی بتواند وظایف محوله را به نحو مناسبی و در اسرع وقت و بدون برخورد با موانع انجام دهد و به هدفهای خود نایل گردد، لازم است در تشکیلات، کشور، در جایگاهی قرار گیرد که از استقلال عمل برخوردار باشد و بتواند در شرایط مساوی با کلیه سازمانهای دولتی ارتباط پیدا کند؛ زیرا فعالیت باستان شناسی، مربوط به تمامی دستگاهها و سازمانها و نهادهای کشور میباشد و تمامی وزارتخانهها و مؤسسات، به یک اندازه در آن ذینفع هستند. باستان شناسی ایران برای قوام خود ناگزیر از طرح پرسش هایی بنیادینی است؛ پرسش هایی که باید به دنبال روشن کردن هویت و هدف آن باشد.
اینکه باستان شناسی ایران در کجا ایستاده است؟ چه نسبتی با سایر شوون و مراتب جامعه ایران دارد؟ پاسخگوی کدام نیازها و ضرورت در ماشین پیشرفت قرن بیست و یکم است؟ با چه خصلت ها و شرایطی روبروست؟ چالش های پیش روی آن چیست؟ ضرورت ها و اولویت های آن کدامند؟ و غیره، واضح است که چنین پرسش هاییهایتاًن به بسط یافتن مباحث گوناگون باستان شناسی ایران و پرتو افکنی به قلمروهای مختلف آن منجر خواهد شد. خطوط کلی باستان شناسی ما اغلب متاثر از دوگروه عوامل بیرونی و دورنی بوده است، این عوامل کدامند؟ شاید سیاست، اقتصاد و مذهب همواره مهمترین این عوامل باشند - زارع، 1383، . - 10 -6
یکی از مشکلات اصلی جامعه باستان شناسان ایران در عدم توجه یا کم توجهی به مهمترین تفاوتهای باستان شناسی با رشته ها و علوم دیگر و نیز تلاش برای درک عمیق تعاریف پایه ای نهفته است. علومی نظیر هندسه، حساب، فیزیک، شیمی، زیست شناسی و ... هرکدام با چند هزار یا حداقل چند صد سال سابقه و همچنین به لطف روش شناسی های خاص خود، مدتهاست چارچوب های نسبتاً استواری بر اساس قوانین به اثبات رسیده، ایجاد کرده اند و این قوانین و چهارچوب ها با در اختیار داشتن زمان کافی برای نشر و ترجمه در سراسر جهان، امکان دسترسی برای عموم یا اکثریت دانش پژوهان را فراهم ساخته اند. چنین خصیصه ای در مورد باستان شناسی کمتر صدق می کند.
حدود یک و نیم قرن است که جامعه باستان شناسی جهان برای نیل به یک ثبات و توافق نسبی نظری، عملی و روش شناختی تلاش می کند و امروزه سرعت تغییرات حاصله از این تلاش به پیروی از الگوی وسیع تر سرعت تحولات جهانی، به حدّی است که ارتباط لحظه به لحظه و مستمر ما به جامعه باستان شناسی جهان را طلب می کند. در علوم دیگر وضعیت تا این اندازه حاد نیست؛ مثلا قانون ارشمیدوس بیش از دو هزار سال است که هنوز صدق می کند و در مورد قوانین نیوتن با چند قرن سابقه اکتشاف به ما فرصت واعتماد کافی داده اند تا در سطوح اولیه تحصیلات آکادمیک به آموختن آنها اقدام نماییم.
حضور موانعی مانند اختلاف زبان و عدم امکانات کافی برای گفتمان های باستان شناختی به زبانهای رایج دنیا از جمله انگلیسی و فرانسوی،ما را از شرکت جدّی در این مباحثات محروم می سازد و در واقع ما از همراهی و همکاری با قافله ای که به سرعت در حال عبور است، تا حدّ قابل ملاحظه ای باز مانده ایم. پس یکی از اقدامات عاجل برای جامعه باستان شناسی ایران حفظ رابطه تئوریک و روش شناختی مستمر با دانش باستان شناسی جهان و انتقال یا جذب سریع و تجزیه وتحلیل این دانش می باشد - سامی، طاووسی، 1372، . - 42 -35یکی از رخدادهای باستان شناسی در ایران پس از انقلاب که بویژه در سال های اخیر امکان بروز یافته و باید تاکید نمود که امری خود جوش بوده، حضور و اشتیاق نیرومند جوانان و دانشجویان این رشته است.
این نسل جدید بی هیچ حمایتی، چه به صورت تحصیل در مراکز باستان شناسی ایران و یا به صورت تحصیل در دانشگاههای خارج از ایران به طور جدی به مطالعه و پژوهش درباره ادوار و حوزه های گوناگون باستان شناسی و تاریخ این سرزمین و فراگیری دانش روز اشتغال دارند. حاصل این جریان تا به اکنون در قالب غنا بخشیدن به فضای پژوهش موجود، تشکیل هسته های علمی دانشجویی و انتشار مجلات تخصصی، برپایی همایش های باستان شناسان جوان ایران، توجه ویژه به امر چاپ و نشر، خلق فضایی سالم برای انتقاد علمی وحضور پٌررنگ پژوهشگران جوان ایرانی در مجامع بین المللی تبلور یافته است.
با این وصف باستان شناسی در ایران امروز نسبت به ممالک غربی بسی توسعه نایافته باقی مانده است. تلاش باستان شناسان ایرانی به هر اندازه که باشد، باستان شناسی و علوم پیرامون آن بدون توجه جدی مدیران ارشد کشور راه به جای نخواهد برد. و البته اعلام این مهم وظیفه ایست که بیش همه بر دوش خود باستان شناسان نهاده شده است، اما اینکه این عدم توجه چقدر در دراز مدت به زیان ما خواهد بود و تا چه اندازه هم اکنون از آن منحرف شده ایم خود می تواند موضوع و محور نوشتار مبسوط قرار گیرد - ملاصالحی، . - 1385
1-4 اهداف
1. پژوهش به منظور پیشرفت علمی و توسعه باستانشناسی و تخصصهای میان رشته ای مرتبط با باستانشناسی.
2.ارتباط تنگاتنگ با موسسات و گروههای باستانشناسی در دانشگاههای داخل و خارج در جهت حمایت از پژوهشهای باستانشناسی و میان رشته ای.
3. ارائه خدمات تخصصی برای رفع نیاز های تحقیقاتی باستانشناسی، دانشگاهها و دیگر مراکز پژوهشی کشور
4.پشیتیبانی پژوهشی و آموزشی دوره های کارشناسی و تحصیلات تکمیلی در دانشگاهها.
5.هدایت پروژه های ملی و بین المللی در زمینه علوم باستانشناسی با توجه به تفاهم نامه ها و ارتباطات علمی فرامرزی منعقده با دیگر دانشگاههای معتبر بین المللی خصوصا " در شبه قاره هند، شرق آسیا و اروپا".
