بخشی از مقاله
چکیده:
حق بر تأمین اجتماعی به نحوی که بالاترین حد از رفاه و کیفیت زندگی برای شهروندان رقم بخورد و نیز حق بر سلامت به معنای مصونیت از هر عاملی که به نحوی سلامت مستمر جسمانی، روانی و شخصیتی فرد را به خطر می اندازد، دو حق از حق های مسلم بشری هستند. متناظر با این دو مولفه مهم و مبنایی برای زیست سالم، حق بر سلامت و حق بر تأمین اجتماعی، امروزه از اصلی ترین و بنیادی ترین حقوق انسان ها هستند که در اسناد بین المللی مختلف نیز به وضوح به آن ها امر اشاره شده است. دولت های عضو یا ملحق به این اسناد نیز تعهد بر تأمین و تضمین این دو حق دارند و بدین ترتیب، قصور یا تقصیر آن ها در تأمین یا تضمین دو حق پیش گفته، موجبات مسئولیت آن ها در برابر شهروندانشان و چه بسا سبب تحقق مسئولیت بین المللی آن ها در برابر دیگر دولت ها و شهروندان شود.
در این میان، قابلیت دادخواهی این دو حق، شاید از به رسمیت شناختن اولیه آن مهم تر باشد. این قابلیت در مفهوم ساده، به معنای این است که هر یک از شهروندان که به نوعی حق بر تأمین اجتماعی یا حق بر سلامت خود را در معرض نقض یا نقض شده از سوی دولت یا اشخاص حقیقی یا اشخاص حقوقی دیگر دید، می تواند با اقامه دعوا یا شکایت، در صدد تضمین قضایی این دو حق برآید. بدین ترتیب، قضاوت پذیری حق بر تأمین اجتماعی و حق بر سلامت، حاوی تعهد دولت ها در استقرار مراجع ذیصلاح و استفاده از سازوکارهای قضایی برای مقابله با موارد نقض این دو حق است. در این نوشتار، پس از بررسی و تحلیل جایگاه حق بر تأمین اجتماعی و حق بر سلامت در اسناد بین المللی، قابلیت دادخواهی آن ها را مورد مطالعه قرار می دهیم.
واژگان کلیدی: حق بر سلامت، حق بر تأمین اجتماعی، اسناد بین المللی، تضمین قضایی حق بر سلامت، تضمین قضایی حق بر تأمین اجتماعی، دادخواهی پذیری، تعهد دولت ها.
مقدمه
در دنیای معاصر بشر متمدن در معرض تهاجم خطراتی است که بیش از گذشته او را در مقابل ارکان متزلزل جهان هستی زبون و ناتوان نموده است. انسان ابتدایی قادر به تجسم آینده نبود. در آن هنگام، تأمین اجتماعی به نظر او عبارت بود از استحکام پناهگاهش در هر زمان که این استحکام به وجود می آمد. توانایی فرار از برخی ناسازگاری های عوامل مختلف محیط خارج از جمله مصون ماندن از درندگی حیوانات و خشونت های سایر انسان ها را داشت.اما بشر امروز که در لابه لای چرخ های عظیم صنایع و در دنیای پرآشوب محکوم به زندگی پر از دغدغه و ناراحتی است همواره فکر فردا و تأمین زندگی امروز او را به خود مشغول می دارد فقر دیگر مفهومی جدید یافته است و بشریت را تهدید می کند.
اقتصاد فردی و خانوادگی در اثر بیماری، حادثه، پیری و مرگ نابهنگام رییس خانواده و مخاطرات ناشی از گسترش صنایع و بسیاری خطرات دیگر در معرض نابودی قرار میگیرد، چون انسان امروزی بیش از نیاکان خود از قبیله و طایفه اش درمانده است حمایت از او مستلزم دخالت عوامل دیگری می باشد. شاید به همین جهت باشد که سازمان حمایت جمعی و اجباری جاشنین کمک های فردی و اختصاصی اولیه شده است.از سوی دیگر بلایای دو جنگ جهانی و آوارگی و فقر گسترده در دنیا عنایت جهانی به پدیده تأمین اجتماعی را دربر داشت. به گونه ای که اسناد مهم بین المللی این مسأله را طرح و از دولت ها خواستند تا اقدامات وسیع و موثری را در جهت ارتقای سطح زندگی مردم و ایجاد امنیت اجتماعی به کار گیرند تا بدانجا که امروزه مقوله تأمین اجتماعی به عنوان یکی از حقوق اصلی و اولیه بشری محسوب شده و در صدر حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد مطالبه و درخواست بشریت قرار گرفته است.
از سوی دیگر، حق بر سلامت نیز از حقوق مسلم شهروندی شمرده شده است. در این باره باید گفت به رغم همه ادعاهایی که در باب ضرورت حفظ و ارتقای سلامت فردی و عمومی شهروندان مطرح شده و می شود، مقوله سلامت، همچنان یک موضوع فراموش شده ارزیابی می گردد. از نظر فردی، سلامت برترین نعمت و موهبت الهی است که به انسان ارزانی شده است اما همواره مورد غفلت واقع می شود. از دید اجتماعی هم موضوع سلامت، غالباً بسیار کمتر از دیگر موضوعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد توجه قرار می گیرد.1 در سطح بین المللی، پس از جنگ جهانی اول، تا زمان تهیه پیش نویس اساسنامه جامعه ملل، موضوع سلامت از یاد رفته بود و تنها در آخرین لحظات، به یاد تهیه کنندگان این سند جهانی خطور کرد.
در پایان جنگ دوم بین الملل نیز زمانی که نمودار تشکیلات سازمان ملل متحد طراحی و ترسیم می شد، همچنان سلامت موضوعی مغفول بود2لیکن نهایتاً در کنفرانسی که در سال 1954 در شهر سانفرانسیسکو از سوی سازمان ملل برگزار شد، موضوع بهداشت و سلامت به عنوان یک موضوع اختصاصی مطرح شد.3 در دهه های اخیر، نهضت های جدیدی ظهور یافته اند که در آن ها سلامتی به عنوان یک حق بشری از یک سو و به عنوان یک هدف اجتماعی تضمین شده از جانب دولت ها از سوی دیگر مورد شناسایی قرار گرفته است. اضافه می شود که در سی امین گردهمایی جهانی بهداشت در سال 1977 مقرر گردید که هدف اصلی دولت ها و رسالت سازمان بهداشت جهانی تا سال2000 میلادی، رساندن همه مردم جهان به سطحی از سلامتی باشد که بتوانند یک زندگی اجتماعی و اقتصادی سودمند و بارآور را به ارمغان آورند.
4 بدینسان رفته رفته مفهوم سلامت و حق شهروندان بر برخورداری حداکثری از آن، حائز اهمیت و جایگاه خاصی در مطالعات حقوق بشری شده است اما نکته مهم آن است که در سالیان اخیر، مفهوم سلامت، دیگر از مفهوم »فقدان بیماری« به در آمده وسعت شمول یافته و مفهوم و مصداق های گسترده تری یافته است و لذا دیگر نمی توان با تکیه صرف بر نظریه های سنتی با کاربست الگوهای عملی مرسوم و معمول، آن را تحقق یافته قلمداد کرد. علاوه بر معنای فقدان بیماری یا بیمار نبودن، امروزه مولفه هایی شامل عادات فردی، عوامل عاطفی و روانی، رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی و توانایی مشارکت نیز از محورهای سلامت و حق بر سلامت ارزیابی می شوند.5 نکته مهم دیگر این است که در ادبیات راجع به حق بر سلامت- با فرض این حق به عنوان یک حق مسلم بشری- هر عاملی که به نحوی و به هر میزانی این مولفه ها و محورها را با مانع و چالش روبرو سازد و جریان تحقق یا اثربخشی آنان را مسکوت و مسکون گذارد، یک »خطر« قلمداد شده است.6
بر این اساس، حق بر سلامت، در اسناد بین المللی جزو یکی از حقوق اولیه بشری قلمداد و دولت های عضو یا ملحق به این اسناد، متعهد به تأمین و تضمین آن نسبت به شهروندان خود شده اند. رویکرد این اسناد قابل بررسی و تأمل است . از سوی دیگر، اینکه آیا شهروندان می توانند تأمین و تضمین چنین حقی را از سوی دولت متبوعشان مطالبه کنند یا خیر نیز موضوعی است که باید مطالعه شود. به عبارت دیگر، یک سوال مهم علاوه بر پرسش در مورد جایگاه حق بر سلامت در اسناد بین المللی، این است که آیا دادخواهی در مواقع نقض حق بر سلامت از سوی شهروندان ممکن است یا نه؟با این مقدمه تحقیق حاضر به بررسی مفهوم و جایگاه حق بر سلامت و حق بر تأمین اجتماعی در اسناد بین المللی پرداخته و معنای دادخواهی پذیری این دو حق را نیز مطالعه نموده و نظام حقوقی ایران را از این حیث تحلیل نموده است.
الف- مفهوم و مولفه های حق بر سلامت در این قسمت، ابتدا معنای حق بر سلامت و سپس، مولفه های مقوّم این مفهوم را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. اول؛ معنای حق بر سلامت شناسایی حقی با عنوان حق بر سلامت در سطح جهانی، هرگز به معنای روشن بودن همه ابعاد و جوانب آن و محتوای آن به طور کامل نیست. تبیین حق بر سلامت کاری دشوار است. در معنای محدود، حق بر سلامت مساوی است با حق بر برخورداری از ارگانیسم بدنی سالم و بدین ترتیب حق بر سلامت معادل است با حق بر سالم بودن و مریض نبودن. در معنای گسترده اما این معنای محدود، تنها بخشی از معنای حق بر سلامت را شکل می دهد. در مفهوم گسترده، سلامت معادل رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و نه فقط عدم بیماری یا فقدان ناتوانی. در مفهوم اخیر، حق بر سلامت، تعابیری چون »حق بر مراقبت های پزشکیRight to medical cares - « - ، »حق بر مراقبت های بهداشتیRight to health cares - « - ، »حق بر حمایت و صیانت از سلامتی - Right to health protection - « را نیز دربرمی گیرد.
1 باید اشاره داشت به اینکه به رغم شناسایی حق بر سلامت به عنوان یکی از حق های بشری، ماهیت و محتوای این حق به طور کامل روشن و آشکار نیست و از وضوح و شفافیت لازم نیز برخوردار نیست به طوری که تحلیل و تبیین محتوایی حق مزبور را امری دشوار و پیچیده می سازد زیرا عبارت حق بر سلامت، تعبیری نارسا قلمداد شده است.2 کاربرد این عبارت در میان عامه مردم جایگاهی نداشته و برای خواص نیز دچار پیچیدگی و ابهام است هرچند بر اساس تحلیل های مقدماتی که در این باره صورت گرفته، برخی نتایج قابل تحصیل اند از جمله اینکه سلامتی، یک موهبت الهی است و با دیگر حق های بشری در پیوند وثیق است. در عین حال، سلامت مفهومی در حال تحول است. با وجود این به نظر می رسد به منظور تحلیل معنای این حق، بتوان در نظریات ارائه شده حول آن فحص کرد و جایگاه آن را در نظام بین المللی حقوق بشر کاوش نمود. این دو مقوله را در ادامه پی می گیریم.
-1 نظریات ارائه شده حق بر سلامت به مثابه حقی بشری، همانند بسیاری دیگر از مفاهیم و مباحث مهم دانش بشری، محل ابهام و اختلافات فکری و نظری است. از یک طرف به اعتقاد برخی، موضوع سلامت، امری نسبی است که متناسب با شخصیت و محیط زندگی و نوع فعالیت و اشتغال افراد تغییر می یابد و لذا مفهومی در نوسان است.3 از سوی دیگر، سلامت نه فقط به معنای بیمار نبودن بلکه به مفهوم برخورداری از وضعیت رفاه کامل و یا لااقل نسبی جسمی، روانی و اجتماعی است و فقدان بیماری، تنها جزئی از مفهوم ارائه شده است لذا حق بر سلامت را نمی توان به حق بر سالم بودن و مریض نشدن منحصر کرد.
