بخشی از مقاله
چکیده
مطالعات فراوانی در زمینه سببشناسی پدیده اعتیاد بهعمل آمده است و محققان عوامل مختلفی را در ارتباط با شیوع اعتیاد معرفی کردهاند. هدف این تحقیق شناخت جایگاه خانواده، دوستان و همسالان دانشجو در گرایش به سوء مصرف مواد مخدر و روانگردانها است. این تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی است. سوء مصرف مواد مخدر و مسأله اعتیاد، یکی از مهمترین مشکلات عصر حاضر میباشد که گسترهی جهانی پیدا کرده است و به یک معضل اجتماعی و خانوادگی تبدیل شده است. برخی عوامل محیطی مانند عوامل والدینی، همسالان و دوستان منحرف و عوامل فردی نظیر سبک مقابلهای اجتنابی، عزت نفس و پرخاشگری به طور مستقیم و غیر مستقیم با مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان و دانشجویان مرتبط هستند زیرا دورهی نوجوانی حساسترین دورهی زندگی افراد از لحاظ گرایش به مصرف مواد است و از طرف دیگر خانواده اولین محل رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است که ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف والدین و کودک، فقدان انضباط در خانواده و خانواده متشنج و از هم گسیخته، احتمال ارتکاب به انواع بزهکاریها مانند سوء مصرف مواد را افزایش میدهد. بنابراین مهمترین عوامل در اعتیاد دانشجویان، خانواده، دوستان و همسالان میباشند.
واژگان کلیدی: خانواده، دوستان، همسالان، سوء مصرف مواد مخدر، روانگردانها
-1 مقدمه
اعتیاد یکی از بیماریهای اجتماعی است که بهعنوان یک پدیده مهلک و مخرب در هر جامعهای مطرح است. تا زمانی که به ویژگیهای معتاد و علل گرایش او به اعتیاد توجه نشود، درمان جسمی و روانی فقط برای مدتی اثربخش خواهد بود و معتاد دوباره گرفتار مواد مخدر و بازگشت بیماری میشود. در پژوهشهای صورت گرفته دربارهی سن اعتیاد و علل گرایش افراد به اعتیاد دو موضوع توجه ما رابه خود جلب میکند:
اول: پایینآمدن میانگین سنی معتادان بهخصوص معتادان به برخی از مواد اعتیادآور، از جمله معتادان به حشیش، شیشه و اعتیاد گسترده در سنین نوجوانی و جوانی؛
دوم: در تحقیقاتی که در زمینه سببشناسی و علل پدیده اعتیاد افراد به مواد مخدر انجام شده، از مهمترین علل اعتیاد افراد بهخصوص نوجوانان، خانواده و داشتن دوست ناباب است - فرجاد، . - 1377
دورهی نوجوانی حساسترین دورهی زندگی افراد از لحاظ گرایش به مصرف مواد است. طی سی سال گذشته، پژوهشگران عوامل خطرساز مشخصی را در زمینهی مصرف مواد شناسایی کردهاند. هر قدر در جامعهای تعداد عوامل خطر بیشتر باشد، احتمال سوء مصرف مواد بیشتر است و هر اندازه، شخصی با عوامل خطر بیشتری روبهرو باشد، احتمال بیشتری دارد که به سوء مصرف مواد روی آورد. مصرف الکل، سیگار و سایر مواد نتیجهی تعامل پویای مجموعهای از عوامل محیطی و فردی است که طیف آن عوامل زمینه ساز خانوادگی ، اجتماعی، ژنتیکی و روانشناختی است - محمدخانی و باشقره، . - 1387برخی عوامل محیطی مانند عوامل والدینی، همسالان و دوستان منحرف و عوامل فردی نظیر سبک مقابلهای اجتنابی، عزت نفس و پرخاشگری به طور مستقیم و غیر مستقیم با مصرف مواد در میان نوجوانان مرتبط هستند . - Simons1, 1989 -
سوء مصرف مواد مخدر و مسأله اعتیاد، یکی از مهمترین مشکلات عصر حاضر میباشد که گسترهی جهانی پیدا کرده است و به یک معضل اجتماعی و خانوادگی تبدیل شده است. علی رغم این که تلاشهای گستردهای در سطح جهان برای کنترل مواد مخدر صورت گرفته است، شیوع مصرف مواد مخدر رو به افزایش و سن مصرف مواد مخدر رو به کاهش است. در جامعهای مانند ایران، اعتیاد از مرز مسأله و پدیده اجتماعی گذشته است و نباید تنها به عنوان یک انحراف تلقی گردد. بلکه اعتیاد، بحرانی اجتماعی در ایران است که اگر به آن رسیدگی نشود، انواع و اقسام انحرافات، بیماریها و مشکلات اجتماعی را در آیندهای نزدیک به دنبال خواهد داشت و این مسئله، پدیدهای جدید و مختص زندگی مدرن است زیرا با گسترش فرهنگ مدرن، ارزشهای مدرن نیز رواج یافته است و کنشها و رفتارهای چون اعتیاد به مواد مخدر، متعارض با هنجارها تلقی میشود - نصیری زرندی و همکاران، . - 1391
یکی از نظریههای مطرح شده در زمینهی مصرف مواد، نظریهی یادگیری اجتماعی بندورا است. طبق این نظریه، نوجوان باورهای خود را در مورد مصرف مواد از دوستان نزدیک و یا والدین خود که مصرف کنندهی مواد هستند، به دستمیآورد. علاوه بر مصرف مواد توسط والدین و همسالان، کیفیت ارتباط والدین با نوجوان - پذیرش یا طرد - نیز از همیت به سزایی برخوردار است. یک مفهوم اساسی در نظریهی یادگیری اجتماعی، تعامل است. تعامل به این معنی است که اشخاص هم بر محیط تأثیر میگذارند و هم از محیط تأثیر میپذیرند. در این دیدگاه، فرآیندهای یادگیری اجتماعی با ویژگیهای درون فردی نظیر مهارتهای ضعیف مقابلهای، پرخاشگری و غیره ترکیب میشوند و عملکرد افراد متأثر از شبکهی گستردهای از تأثرات اجتماعی است . - Bandura1, 2001 -
تحقیقات نشان داده است که خانواد نقش مهمی در پیشگیری از آسیبهای روانی و اجتماعی و به ویژه اعتیاد دارد. بسیاری از عوامل محافظت کننده از مصرف مواد مخدر با خانواده و کارکردهای اساسی آن مرتبط است. همچنین تعدادی از عوامل خطر نیز با ضعفها و نابهنجاری در کارکردهای خانوادگی ارتباط دارد. خانواده اولین محل رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف والدین و کودک، فقدان انضباط در خانواده و خانواده متشنج و از هم گسیخته، احتمال ارتکاب به انواع بزهکاریها مانند سوء مصرف مواد را افزایش میدهد. همچنن والدینی که مصرف کننده مواد هستند، باعث میشوند که فرزندان با الگو برداری از رفتار آنان، مصرف مواد را یک رفتار بهنجار تلقی کنند و رفتار مشابهی با آنان پیشه کنند - نصیری زرندی و همکاران، . - 1391 از دیگر عوامل مهم اعتیاد جوانان می توان به گروه های دوستی ناسالم، که اصطلاحاً به آن » رفقای ناباب « می گویند، اشاره کرد. گروهی از جوانان و نوجوانان به دلیل
سازگاری با دوستان و همسالان و یک رنگ شدن با آنها، در برابر هر تقاضایی سر تسلیم فرود می آورند. نقش خانواده ها در انتخاب دوستان بسیار مهم و اساسی است. اکثر افراد معتاد وجود گروه های دوستی نابهنجار، که اغلب اعضای آن نیز اعتیاد دارند، را از عوامل مهم معتادشدن خودشان عنوان میکنند. این در حالی است که اعضای خانواده می توانند با نظارت کنترل صحیح بر روابط دوستی و معاشرت های دیگر، اعضای خود آنها را از افتادن در دام اعتیاد برهانند. در ضمن به این نکته نیز باید توجه داشت که هرچه رابطه ی بین والدین و فرزندان نوجوانشان کاهش یابد، ارزش همسالان و روابط گروهی در نظر آنان بیشتر می شود. بنابراین پدر و مادر باید بکوشند جایگاه خود را در خانواده حفظ کنند تا همواره مأمن پناهگاه فرزندان خود بوده و رابطه ای صمیمانه با ایشان برقرار سازند.
اطلاعات برگرفته از موج اول و دوم پیمایش ارزشها و نگرشهای ایرانیان نشان میدهد که مردم بعد از گرانی و بیکاری، سومین مشکل بزرگ جامعه ایران را اعتیاد میدانند. در واقع حدود 90 درصد ایرانیان، مشکل اعتیاد را در سطح بالایی ارزیابی کردهاند - دفتر طرحهای ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، . - 1380 درگیری قشر جوان ایران با معظل اعتیاد میتواند عواقب بسیار سنگینی را بر جامعهی ایرانی و نهادهای اجتماعی آن تحمیل کند. بنابراین مسئولیت مبارزه با این پدیده، بر عهده تک تک افراد جامعه است و نهادهای مختلف نیز باید بتوانند در مقابل این مسئله راهکارهای اساسی نشان دهند که این امر صرفاً بعد از شناخت این بلای عرفاً معروف به »خانمان سوز« ممکن خواهد بود. مصرف مواد مخدر و وابستگی به آن، پدیدهای مزمن و عودکننده است و میتوان آن را یک نوع بیماری قلمداد کرد که صدمات جدی و جبران ناپذیر جسمانی، مالی، خانوادگی و اجتماعی را به بار میآورد. اطلاعات به دست آمده در اکثر کشورها از جمله ایران،
