بخشی از مقاله
چکیده
فضاهای شهری عرصه ای برای ظهور فعالیت ها و تعاملات اجتماعی می باشند. حضور انسان در فضای شهری مستلزم بستری مناسب جهت پاسخگویی به نیاز های اوست. در این راستا شناخت انسان و ویژگی های محیط زندگی او و چگونگی برقراری رابطه میان این دو عامل اهمیت دارد. این مقاله مروری تحلیلی بر دانش روانشناسی محیطی، رابطه ی دو سویه بین محیط و انسان و مکاتب این حوزه داشته است. در این بررسی مشخص گردیده که رفتارها با گذر زمان و با توجه به ارزش های حاکم بر جامعه تغییر پذیرند. به طوری که فرهنگ یکی از مهم ترن عوامل تاثیر گذار بر این مبحث می باشد. طراحان با شناخت نیازها ،احساس ، ادراک مردم نسبت به محیط پیرامون با ایجاد شرایط مناسب موجب حضور افراد در فضاهای شهری خواهند شد.
واژگان کلیدی: روانشناسی محیطی، رفتار، فضای شهری
مقدمه
بدنبال بازسازی خرابی های پس از جنگ جهانی دوم و توجه صرف به کمیت، بی توجهی به کیفیت فضاها را به بار آورد. حاصل این کار شهرهایی بی هویت و سرشار از ناهنجار های اجتماعی و روانی بوده است . در اواخر 1960در راستای مخالفت با این نگرش، پژوهش هایی در جهت اهمیت دادن به موضوع رابطه محیط و انسان و توجه به نیازهای انسان صورت گرفت. روانشناسی محیطی را می توان، روانشناسی» انسان « و » محیط « پیرامون دانست. در واقع مناسبات مشترک بین محیط فیزیکی و رفتار و تجربه انسان را مورد بررسی قرار می دهد. می دانیم که فضاهای شهری بستر تعاملات اجتماعی اند پس باید به گونه ای باشند که نیازهای استفاده کنندگان را پاسخگو باشند. زیرا فضاهای شهری جهت حیات، سرزندگی و پویایی خود نیاز به حضور مردم هستند. مقاله حاضر با هدف معرفی روانشناسی محیطی و مفاهیم پایه آن و تاثیر آنها بر انسان و عملکرد وی در محیط اطراف تهیه شده است.
فضای شهری و اهمیت آن
فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به نوعی نمایانگر ماهیت زندگی جمعی می باشد. یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند . فضایی است که به همه مردم اجازه می دهد که به آن دسترسی داشته و در ان فعالیت کنند. به اعتقاد کوین لینچ در این فضا فرصتی وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی با هم اختلاط یابند - پاکزاد،. - 81:1385لینچ معتقد است که فضای شهری فضایی است که به همه مردم اجازه می دهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند.» در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع پیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط یابند. - Lynch,1972:109 -
« در بررسی عملکرد و فعالیت های فضاهای شهری، این فضاها ابزاری جهت برقراری ارتباطات، مکانی برای رویارویی و برخوردهای اجتماعی و همچنین مدیریت و هماهنگ کننده شهروندان معرفی شده اند - Day, 2000 , 103 - در واقع فضای شهری عرصه ای است که فعالیت های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی در آن جریان می یابد. فضای شهری بستر مشترکی است که مردم فعالیت های کارکردی و مراسمی را که پیوند دهنده ی اعضای جامعه است در آن انجام می دهند؛ صحنه ای است که بر روی آن نمایش زندگی جمعی، در معرض دید قرار می گیرد. همچنین بستری مناسب جهت ارضای نیازها وخواسته های مردم با توجه به ارزش های حاکم بر جامعه می باشد. اگر فضاها خشک، نفرت انگیز و یکنواخت باشد، اثر نامطلوبی بر تصویر ذهنی شهروندان خواهد گذاشت.همانطور که بیان شد فضاهای شهری محفلی برای فعالیت های مختلف هستند.
در حالت کلی، فعالیت های عمومی انسان در جامعه سه طیف متفاوت را شامل می شود این فعالیت ها عبارتند از: فعالیت های ضروری، فعالیت های انتخابی و فعالیت های اجتماعی. فعالیت های ضروری آن هایی هستند که حالتی کمابیش اجباری دارند-رفتن به مدرسه یا سرکار، خرید، منتظر اتوبوس یا کسی ماندن، توزیع نامه -به بیان دیگر فعالیت هایی که به درجات مختلف ناگزیر به شرکت جستن در آن ها هستیم - گل، . - 3 :1387 فعالیت های انتخابی زمانی صورت می پذیرند که تمایل به انجام آن ها وجود داشته باشد و زمان و مکان نیز فراهم آور زمینه ای مساعد باشند - گل،. - 5:1387
فعالیت های اجتماعی دربردارنده آن هایی است که بیش از هرچیز وابسته به حضور دیگران در فضای عمومی است؛ همانند بازی کودکان، دیدارها و گپ های کوتاه، انواع مختلف فعالیت ها گروهی و سرانجام، فراگیرترین حالت فعالیت های اجتماعی، ارتباطات منفعل مانند دیدن ساده و یا گوش دادن به مردم - گل،. - 6:1387 از آنجایی که این فعالیت هاتقریباً همیشه از فعالیت های دو گروه دیگر منتج می شوند، می توان آنها را فعالیت های » نتیجه ای « نیز خواند. این فعالیت هاشکل می گیرند، زیرا مردم در یک فضا حضور دارند، با یکدیگر ملاقات می کنند، از کنار یک دیگر عبور می کنند یا به ندرت در دیدرس هم هستند - کرمونا،. - 240:1390
مروری بر پیشینه دانش روانشناسی محیطی
پس از جنگ جهانی دوم و در نتیجه ویرانی های گسترده حاصل از آن، مسئله بازسازی و ترمیم مناطق جنگ زده و تامین مسکن برای آوارگان ، به یکی از مهم ترین دلایل بی توجهی به کیفیت فضاها و تمرکز بر کمیت آنها تبدیل شد. بر این اساس ، دوران سیطره کمیت آغاز شد و در نتیجه فضاهای شهری بدون توجه به کیفیت طراحی و اجرا شدند. حاصل این کار، شهرهایی بود که جایی برای تردد پیاده، تجمع و تعامل شهروندان باقی نگذاشته بودند.در اواخر دهه 1960م، تحول کوچکی به عنوان جنبشی مخالف با روش های کمی و دارای جهت گیری بسیار فردی به مطالعات شهری پدید آمد - Hall 1984
به نقل از مدنی پور - 1966 - این رویکرد جدید، رویکرد کمی را مورد انتقاد شدید قرار داد و آن را ماشینی، کلیت گرا ضد انسانی نامید. از دید این مخالفان، نیازهای محیطی استفاده کننده از محیط از همه چیز مهم تر بود؛ به گونه ای که حتی طراحی و زیبایی انتزاعی را نیز می شود فدای آن کرد. این کارشناسان به سوی دیگاهها و علومی که از انگیزه های مردم خبر می دادند-مانند جامعه شناسی، روانشناسی، سیاست و انسان شناسی-گرایش پیدا کردند - آلتمن،. - 240:1382 موضوع روانشناسی محیط از اواخر دهه 60 قرن بیستم مطرح گردید."پروشانسکی، ایتلسن و ریولین در سال 1970 میلادی ظهور علم روانشناسی محیط را در کتابی با عنوان » روانشناسی محیط: انسان و محیط اجتماعی کالبدی« اعلام کردند - عینی فر،. - 1388
مفاهیم پایه روانشناسی محیطی
محیط
» محیط« یکی از نخستین مفاهیی است که شناسایی آن در ادامه ضروری می نماید. رابرت کوان در فرهنگ شهرسازی خود »محیط« را در زبان شهرسازی به عنوان محیط محلی ، به معنای خصوصیات یک مکان تعریف کرده و بیان کرده است که در تقسیم بندی آن به دو بخش محیط طبیعی و محیط مصنوع ، همواره محیط مصنوع دغدغه ی حرفه های طراحی محیط بوده است. به عبارتی دیگر به هر آنچه در پیرامون وجود دارد و به صورت بالقوه با افراد در ارتباط قرار می گیرد، اطلاق می شود. هر چند که فرد امکان دریافت تمامی اطلاعات موجود را نداشته باشد - پاکزاد، - 58:1384 بعضی از تحلیل ها بین محیط کالبدی اجتماعی، روانشناسی ، و رفتاری تمایز قائل شده اند. محیط کالبدی شامل مکان های زمینی و جغرافیایی، محیط اجتماعی شامل نهادهای متشکل از افراد و گروهها ، محیط رفتاری مجموعه عواملی است که فرد به آن واکنش نشان می دهد. نکته اصلی این طبقه بندی ها و دسته بندی های مشابه ، تمایز بین جهان واقعی ، حقیقی یا عینی اطراف انسان و جهان پدیدار شناسی است که خود آگاه یا نا خود آگاه الگوهای رفتار و واکنش های روحی مردم را تحت تاثیر قرار می دهند. - لنگ ، - 87:1386
ادراک
همانطور که گفته شد انسان درطول زندگی روزمره ی خویش به طور خودآگاه و ناخودآگاه با محیط اطرافش در ارتباط می باشد. انسان به کمک گیرنده های حسی خود از وجود واقعیات دنیای خارج یا داخل مطلع می گردد.این احساس پس از تغییر و تعبیر یا به عبارتی انطباق مطلق پیام با معانی موجود در ذهن به ادراک می انجامد - پاکزاد،. - 3:1384 به عبارتی ادراک شامل جمع آوری ،
