بخشی از مقاله
چکیده کویرحاج علی قلی با 2391 کیلومتر مربع مساحت، در 35 کیلومتری جنوب شهر دامغان و 60 کیلومتری شهر شاهرود قرار دارد .این منطقه در موقعیت جغرافیایی"54 44 ' 25 طول شرقی و 35 54' 35" عرض شمالی واقع شده است. ازلحاظ زمین شناسی کویر حاج علی قلی در بخش شمالی دو زون ایران مرکزی و زون البرز قرار دارد که دردامنه شمالی این حوضه، نوار آتشفشانی ترود--چاه شیرین واقع شده است. منشا عمده رسوباتی که درپلایای حاج علی قلی موجود است دراثر فرسایش واحد های سنگی این دو زون می باشد.
بررسی ها نشان می دهد تپه های ماسه ای که در اطراف پلایا وجود دارد، دربردارنده کانی هایی سنگینی چون ژیپس و انیدریت می باشد. هدف از این مطالعه بررسی کانی شناسی پلایای حاج علی قلی می باشد. بدین منظور در چند نقطه از منطقه نمونه برداری سیستماتیک صورت گرفته است. نتایج حاصل از مطالعات XRD تا این مرحله نشان می دهد که عمده کانی های اصلی منطقه شامل: ژیپس، انیدریت، ایلیت، هالیت می باشد. تبخیری ها به علت وجود کانی هایی چون لیتیم، بر، استرانسیم، کلسیم ازلحاظ اقتصادی حائز اهمیت می باشند.
مقدمه
از لحاظ ژئومورفولوژیکی واژه پلایا عموما برای فروافتادگی های بین مخروطه افکنه ها دارای سطوح نمکی استفاده می شود . - Rosen, 1994; Goudie and Wells, 1995 - از نظر هیدرولوژیکی پلایا به یک سیستم بسته ای گفته می شود که پایین ترین - پست ترین - مناطق حوضه آبریز را تشکیل می دهد وفاقد جریان خروجی آب هست . - Nichels,2009 - پلایاهای متعددی در ایران وجود دارد،پلایای حاج علی قلی یکی از آنهاست. به دلیل اهمیت پلایاها از دیدگاه زمین شناسی اقتصادی،در این تحقیق ویژگی های زمین شناسی و کانی شناسی پلایای حاج علی قلی مورد برسی قرار می گیرد.
بحث زمین شناسی
کویر حاج علیقلی با مساحت در حدود 2391 کیلومترمربع در35 کیلومتری جنوب دامغان با مختصات جغرافیایی 25" °54 44' طول شرقی 35° 54' 35" عرض شمالی واقع شده و بخشی از نقشه 1/250000 دامغان را شامل می شود. از نظر زمین شناسی دو بخش شمالی زون ایران مرکزی و زون البرز را تشکیل می دهد. ارتفاعات البرز در شمال این حوضه شامل،یک توالی رسوبی با ترکیب سنگ شناسی ماسه سنگ، شیل، آهک است که بخش عمده ای از رسوبات این دشت حاصل فرسایش این واحدهای سنگی است. رسوبات فرسایشی البرز از دامنه ها به صورت مخروط های افکنه باضخامت و اندازه ذرات درشت که به سمت دشت به تدریج از ابعاد ذرات کاسته شده تا رسوبات سیلیسی و املاح مختلف را وارد پلایای حاج علی قلی می کنند. حاصل این فرآیندذرات سیلیس، آهک، رسی،مقداری کمی نمک و و گچ به داخل حوضه است.
در دامنه شالی این حوضه،نوار آتشفشانی-رسوبی -ترود-چاه شیرین واقع شده است. ترکیب سنگ شناسی آن بازالت، آندزیت، تراکیت و توده های نفوذی اسیدی با سن ائوسن،الیگوسن و همچنین مارن و آهک به سن میوسن هستند. حاصل فرسایش این طبقات ذرات درحدماسه، سیلت و رس با ترکیب سیلیس،فلدسپات،کلریت،ژیپس و نمک می باشند.حضور تپه های ماسه ای در اطراف این پلایا از دیگر پدیده های جالب و حائزاهمیت از نظر زمین شناسی و معدنی می باشد.این تپه ها به اشکال مختلف طولی، برخان وتلماسه های پراکنده وارتفاع متغیر - - 0/2-5 متر یافت می شوند.
براساس نتایج XRD که در تپه های ماسه ای انجام گرفت، نشان داد که در این تپه ها علاوه بر سیلیس،کانی سنگین، ژیپس و هالیت نیز یافت می شوند،که به احتمال زیاد از پلایای خشک حاج علی قلی انتقال یافته اند. دررابطه به نحوه تشکیل پلایای حاج علی قلی در جنوب دامغان به نظر میرسد که حوضه آبریز دامغان یکباره بوسیله دریاچه نمکی کم عمق موسوم به دریاچه دامغان اشغال شده است . - 1970'.ULQVOH\ - نزدیک به حاشیه شمالی پلایا یک سری سطوح افقی سه گانه وجود دارد که بوسیله گراول ، دارای لایهبندی ماسه و رس سیلیسی پوشیده شدهاند. این افقها بوسیله گراولهای مخروطه افکنهای جدیدپوشیده شده ودر غرب از هم جدا میشوند.
افق اول در قسمت شمالی قرار گرفته، که اندازه ذرات آن از تخته سنگ تا قلوه سنگ، گرانول، ماسه، سیلت با قطعات رس است. افق دوم موازی افق اول با شیبی به سمت جنوب غرب قرار گرفته است. افق سوم وسیعتر است و شیبی به داخل پلایاهای امروزی دارد. عدم وجود این سه افق در قسمت سطحی مخروطه افکنه ها می تواند بیانگر این نکته باشد که هر سه افق فوق در یک محیط شور نهشته شده اند - . - 1970'.ULQVOH\ رسوبات حاشیهای پلایا در این سه افق توسط کرینسلی - 1970'.ULQVOH\ - مورد مطالعه قرار گرفتهاند. نتایج آنالیز اندازه ذرات سازنده رسوبات تعیین میکند که آنها محدودهای از ماسه تا سیلت و رس را دربرگرفته اند. مقدار بالای رس مواد 47-22 - درصد - یک محیط دریاچهای یا پلایا را نشان میدهد.
با توجه به نوع رسوبات، توزیع پوشش گیاهی، شوری، عمق آب زیرزمینی، سه زون مجزا در منطقه مورد شناسایی شد که عبارتند از: - 1 زون بدون پوشش گیاهی - 2زون انتقالی - 3 زون رویش گیاه. - 1زون بدون پوشش گیاه :این زون در مرکز کویر قرار گرفته و زون نمکی است. در واقع هسته پلایا میباشد. اکثر رسوبات منطقه از نوع هالیت میباشد. این منطقه دارای بالاترین میزان شوری است. - 2زون انتقالی: این زون حد واسط دو زون است. این زون دارای ژیپس بالاتر و شوری کمتر از زون مرکزی است و سطح آب زیرزمینی پایینتر از زون مرکزی است و رسوبات بیشتر گلی هستند. - 3زون رویش گیاه: این زون در حاشیه پلایا قرار گرفته، رسوبات آن سیلت و ماسه ریز است.پس از بررسی روند تغییرات این کانیها، از حاشیه به مرکز حوضه، نتیجه میگیریم، محیط رسوبی این پلایا نیز از طرح چشم گاوی تبعیت میکند.
