بخشی از مقاله
چکیده
اسلام فقط یک دین یا یک دولت نیست، بلکه یک تمدن، فرهنگ و پیام اصلاح همراه با دانش است. شهرهای اسلامی نیز مانند این تمدن و فرهنگ یکی از بارزترین تظاهرات اصلاح همراه با دانش است. شهر ریشه در محیط طبیعی و بستر جغرافیایی خود داشته و تجلیگر فرهنگ و تمدن جامعه و مردم خویش است. تفاوتهای مکانی و زمینههای مختلف جغرافیایی، سبب ظهور تمدنهای گوناگون شهری شده است.
مهمترین هدف این مقاله نقدد شهر اسلامی حاضر، با توجه به مبانی اسلامگرایی بطوری که آیا پاسخگوی نیازهای فرهنگی مردم است. روش پژوهش مورد استفاده در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی، براساس مشاهده و مطالعه است و تحلیلهای مربوط به بناها با روش استدلال منطقی و برداشت میدانی صورت گرفته است. همچنین اطلاعات مربوط به مطالعات اجتماعی- فرهنگی و ... بر اساس مطالعات کتابخانهای و با رجوع به گزارشات، مقالات و تألیفات، استخراج شده است.
-1 بیان مسئله
مفهوم شهر در طول دوران و در سرزمینهای مختلف با محیطهای طبیعی و انسانی متفاوت و تحت تأثیر تحولات تاریخی و ایدئولوژیکی، تغییرات بسیاری به خود دیده است. به ویژه تحت تأثیر تحولات مدرنیته، تغییر فزاینده یافته است به گونهای که بسیاری از عناصر و اجزای شهر کهن در آن رنگ باختهاند. شهر اسلامی نیز از این تحولات بینصیب نمانده و تغییر چهره داده است. قالب و محتوای شهرهای اسلامی بر سه محور مهم، یعنی محلی برای سکونت، مکانی برای عبادت و در نهایت فضایی برای تجارت شکل گرفته است با مطالعه و بررسی دقیق آیات قرآن و احادیث، الگوها و اصولی را به عنوان طرحهای ساخت و ساز و طراحی معماری میتوان استخراج کرد که این الگوها همواره در طول تاریخ به عنوان راهنمای معماران مسلمان به کار رفته و به عنوان یک شیوه زندگی اسلامی مطرح می گردد. طراحی خانه یک فرد مسلمان ایرانی حاصل اصول و اعتقادات اسلامی و نیز ارزشهای فرهنگی ایرانی منطبق با آن است.
در شکل گیری معماری ایرانی باورهای مردم نقش بسزایی داشتهاند که یکی از این باورها حفظ حریم و ارج نهادن به فضای زندگی شخصی ایرانیان بوده که بر این اساس نیز، اصلی تحت عنوان ” درونگرایی ” در کنار چهار اصل دیگر سابقهی معماری ایران براساس بررسی ها و کاوش های باستان شناسی به حدود هزارهی هفتم قبل از میلاد می رسد. از آن زمان تاکنون این هنر در ارتباط با مسائل مختلف، بویژه دلایل مذهبی گسترش و تکامل یافته است. معماری ایران دارای ویژگی هایی است که در قیاس با معماری سایر کشورهای جهان، ارزشی مخصوص به خود دارد. ویژگی هایی چون طراحی متناسب، محاسبات دقیق، ستون های بلند و گوناگون که هر کدام در عین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است.
به اعتقاد استاد پیرنیا معماری ایران بر اصولی چون مردمداری، خودبسندگی، پرهیز از بیهودگی، درونگرایی و ...نهاده شده است - پیرنیا،. - 318:1378 در گذشته، معماری و شهرسازی ارتباط عمیقی با اعتقادات و فرهنگ بومی مردم داشت و ساختار آن متاثر از عوامل محیطی و آب و هوای خاص هر منطقه ای بود. به عبارت دیگر، معماری هر بنا و شهری، دارای هویت فرهنگی و مکانی خاصی بود و هر بنایی با زبان حال از این سخن میگفت که به کدام وطن و فرهنگ تعلق دارد و نگاه معمار به انسان، زندگی و جامعه به نحوی بود که مسکن حقیقتاً و به درستی فضای سکونت و آرامش برای افراد یک خانواده بود. اما این نگاه امروز از میان رفته است.
در عصر معاصر، معماری و شهرسازی تحت تاثیر انقلاب صنعتی دچار تحولات گستردهای شد و معماری و شهرسازی مدرن بدون کم و کاست و به صورت کاملا مقلدانه وارد این جوامع شد. تکنولوژی جدید معماری و شهرسازی را آنچنان دچار تغییرات بنیادی کرد که در بیاری از موارد دیگر بدون توجه به فرهنگ و شیوه زندگی مردم اجرا گردیده - ایرانمنش،. - 46:1385 ایجاد فضاهای جدید در شهرها با توجه به سلایق و علایق به طور کلی با توجه فرهنگ غالب مردمی که در این شهرها زندگی می کنند در ایجاد هویت بخشی شهر بسیار موثر می باشد - تیبالز، . - 20:1383 از غنی ترین عناصر فرهنگ مادی هر سرزمین، که نشانه تمدن نیاکان آن جامعه و شناسنامه ای برای بیان موجودیت یک تاریخ است، آثار قدیمی بجای مانده آن سرزمین میباشد.
اصولا معماری یک منطقه حاصل قرنها تجربه در زمینه ساخت و ساز با استفاده از مصالح در دسترس آن منطقه و همچنین سازگاری آن سازه با شرایط آب و هوایی آن ناحیه به اضافه هنر و فرهنگ ساکنان آن است. اما از سوی دیگر چگونگی احترام نهادن، به این میراث به جای مانده از پیشینیان نه تنها جای تامل که جای تاسف دارد. چرا که نه تنها، در حفظ و نگهداری این آثار کوشش نمیشود، حتی بعضا تخریب میشوند. این مسائل در حالی انجام میپذیرد که در کشورهای دیگر برای حفظ آثار ملی و تاریخی تلاش های فراوانی صورت میگیرد، که همین نکته باعث منحصر به فرد شدن معماری یک منطقه میشود.
-2 روش پژوهش
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش توصیفی- تحلیلی میباشد. روش جمعآوری دادهها مبتنی بر مطالعات کتابخانه-ای و اسنادی میباشد.
-3 هدف پژوهش
هدف این پژوهش بررسی سیر تحولات معماری شهری در شهرهای ایرانی اسلامی میباشد. در این پژوهش از پرداختن به مباحث معماری ایرانی اسلامی و نقش آن در دوره معاصر مباحث تغییر و تحولات معماری شهری به روش مقایسه ای طی دوره های پیشامدرن و مدرن و فرامدرن مورد بررسی قرار میگیرد. در نهایت به نتیجهگیری پرداخته میشود.
-4 پیشینه پژوهش
شرق شناسان، شهر اسلامی را در مقایسه با شهر غربی قرار دادهاند، اما باید توجه داشت که شهر اسلامی با آگاهی از دستورات اسلام برگرفته از سنت و قرآن و شرایط محیطی و اجتماعی فرهنگی که در آن شهر زمینه سازی و تجسد عینی پیدا کرده است - علیزاده و همکاران، . - 58:1390 به طوریکه ویژگیهای فرهنگی و مکانی، پیشینه تاریخی و شرایط اجتماعی از عوامل مهم تشخیص و تمایز مجموعه ها در شهرها و کشورهای مختلفاند - عینیفر، - 48 :1386 معماران کشورهای اسلامی بدون آن که نامی بر پیشه خود نهند تا سالهای متمادی بدون کمترین خودنمایی به خلق شاهکارهای معماری اسلامی میپرداختند.
واژه معماری اسلامی واژههای نوظهور است و به چند قرن اخیر مربوط می-گردد یعنی در دورههایی که باستان شناسان و مستشرقین اروپایی برای دستهبندی شماری از آثار پرشکوه معماری کشورهای اسلامی این واژه را خلق و به جهان معماری عرضه داشتند. این نکته شماری از متفکرین معاصر را به اشتباه کشانده است، تا جایی که افراد معتبری چون هیلن براند کم بودن مدارک تاریخی درباره معماری اسلامی در مکتوبات این کشورها را نشانه بیتوجهی آنها به معماری دانستهاند - هیلن براند،. - 52:1377 و یا با ساده انگاری نتیجه گرفته اند معماران مسلمان با ناآگاهی از گذشته با شکوه خود، تنها از طریق منابع نوشتاری دانشمندان غربی با معماری اسلامی به معنای تمام کلمه آشنا شدهاند.
این رویه تا آنجا پیش رفته است که برخی تصور کرده اند، سکوت درباره معماری اسلامی به سبب تعلقات ملی و عدم اعتقاد به اسلام و یا اسلامی بودن معماری پر شکوه این کشورهاست. نکته بنیادی در بازخوانی معماری اسلامی این است که درباره آن مطرح میگردد، با تمام خصوصیات و مشخصات ناگفته خویش به عنوان یک پدیده و غیرقابل انکار وجود دارد و مثالهای کم نظیر و روشنی از آن، بسیاری از کشورهای اسلامی را در بر گرفته است 7 - ،1990،. - Atasoy
-5 مبانی نظری پژوهش تحولات معماری شهری
یکی از دلایل رشد شهرنشینی در دوره اسلامی اهمیتی است که اسلام به شهرها میدهد. با آغاز دوره اسلامی ، نظام اجتماعی تغییر یافت و تحت تأثیر آن نظم سیاسی و اقتصادی جامعه و به دنبال آن ساختار شهری نیز دستخوش تغییرات بسیاری شد.
