بخشی از مقاله
چکیده
طنز یکی از شاخه های ادبیات انتقادی و اجتماعی و در حقیقت اعتراضی بر نابسامانی های جامعه است. می توان گفت که امروزه یکی از کارآمد ترین شیوه ها برای اصلاح کژی ها و کاستی هاست و بهره گیری از آن برای هر شاعر و یا نویسنده ای یک امتیاز تلقّی می شود. کاربرد این شیوه با اصطلاحات و تعابیر امروزی بر اثر بخشی آن کمک زیادی می کند. پرسش تحقیق بر این شکل گرفته است که آیا احمد عزیزی در مثنوی هایش برای بیان مقاصد خود در کنار استفاده از سایر شگردها از زبان طنز نیز بهره جسته است.
هدف این مقاله بررسی بیان انتقادی و طنزآمیز در مثنوی های احمد عزیزی و میزان استفاده وی از این نوع ادبی برای نشان دادن کاستی ها و ناکارآمدی های موجود در جامعه بشر امروزی است و نمونه مورد تحقیق مثنوی های این شاعر است و فرضیه تحقیق نیز بر این استوار است که این شاعر در مثنوی های خود از چاشنی طنز برای تاثیر گذاری بیشتر بهره برده است.
کلیدواژهها: طنز، طنز کلامی، طنز تصویری، انتقاد اجتماعی
مقدمه
در مواردی که فرد نگرشی انتقادی به مسایل پیرامون خود و اعمال و رفتار کسانی که صحنه گردان اصلی جامعه هستند، دارد،می توان دو راه در پیش گرفت یکی زبان جد است و دیگری آراستن سخن به شوخی و در ظاهر غیر جدّی جلوه دادن کلام است که در بسیاری از موارد مخصوصاً مواردی که نویسنده پی می برد که زبان جد کارایی لازم را نخواهد داشت سخن خود را با پوششی از خنده و شوخی می آراید و به طور غیر مستقیم فرد را متوجّه اشتباه خود می کند که تأثیرش به مراتب از نقد مستقیم بیشتر و کار آمدتر است.
با پیشرفت علم و تکنولوژی و با تغییر در شیوه های زندگی بشری در ترکیبات و تعبیرات زبانی مردم نیز تغییراتی حاصل می شود و این امر علاوه بر گسترش دامنه واژگانی به تدریج علاوه بر گفتار به زبان نوشتاری نیز راه پیدا می کند و گاه برای نشان دادن پیامدهای زشت و ناگوار جلوه های ناهمگون زندگی با تمام مشکلاتش که انسان امروزی با آن دست به گریبان است، به کار می رود. این نوع واژگان در القای پیام های انتقادی طنز آمیز مؤثر هستند.
گذشته از اینکه شاعر سبک خاصی در استفاده از الفاظ و واژگان- بخصوص واژگان مربوط به زندگی شهری و عرفانی دارد و توانایی او در انتخاب واژگان و وسعت اطلاعات وی چشمگیر است. از سوی دیگر نیز با استفاده از این شگرد مشکلات اجتماعی روزگار ما را با زبانی خاصّ انتقادی و طنز آمیز به تصویر کشیده و با این کار زشتی های جامعه و افراد را به بوته نقد کشانده است و با انتقادی غیر مستقیم تؤام با گلخند، که نمودار زخمی بر لب است؛ زخمی که وجود زخم هایی بر تن جامعه را نشان می دهد، همگان را متوجه عیب ها و کاستی ها می نماید تا شاید بر اصلاح آن اقدام شود. او در برخی از مثنوی های خود با گریزی رندانه به گذشته، علل عقب ماندگی قوم ما را بیان می کند که می تواند هشداری برای نسل امروز و نسل های آتی باشد.
پیشینه تحقیق
تاکنون پژوهش هایی در زمینه های زیبا شناسی و سبک شعر، کارکردهای هنری و بلاغی کنایه، فناوری در زبان امروز و سیمای زن در آثار احمد عزیزی به ویژه در کفش های مکاشفه او انجام گرفته است اما پژوهشی از منظر طنز و انتقاد غیر مستقیم اجتماعی در آثار این شاعر انجام نگرفته است لذا این ضرورت احساس شد تا پژوهشی در مثنوی های او از نظر داشتن محتوای طنز آمیز صورت گیرد.
روش تحقیق
در این تحقیق از شیوه کتابخانه ای برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. و هدف آن بررسی نحوه کاربرد طنز و انتقاد غیر مستقیم اجتماعی برای انتقال مفاهیم و تأثیر گذاری بیشتر در افراد است و در آن به دنبال دلایلی است تا به وسیله آن ها وجود طنز و انتقاد غیر مستقیم اجتماعی در مثنوی های عزیزی را توجیه و اثبات کند.
در این مقاله مثنوی های عزیزی را از لحاظ ساختار معنایی طنز مورد بررسی قرار خواهیم داد، قبل از پرداختن به این موضوع لازم است ابتدا مختصری درباره زبان شعر احمد عزیزی و همچنین به مبانی نظری طنز و طنز پردازی رویکرد های نوین آن اشاره ای کوتاه داشته باشیم و سپس مثنوی های او را از لحاظ طنز رفتاری و موقعیتی با رویکرد طنز کلامی و تصویری و با ارایه نمونه هایی بررسی می کنیم.
زبان شعر احمد عزیزی
شفیعی کدکنی معتقد است که شعر حادثه ای است که در زبان روی می دهد و در حقیقت گوینده شعر با شعر خود عملی در زبان انجام می دهدکه خواننده میان زبان شعر او و زبان روزمره تمایز احساس کند لذا شاعر با استفاده از همان زبان و ترکیبات آن می تواند آثاری متفاوت بیافریند که برای خواننده جذاب و پذیرفتنی شود . در شعر عزیزی می توان نوعی هنجار گریزی را مشاهده کرد هنجار گریزی هایی که عمومی نیستند اما در آثار برخی از کارکلماتور نویس ها مثل عباس گلکار و شاپور و یا شطحک های احمد عزیزی آن را می توان یافت.
طالبیان. جهرمی، نیاز های بشر باعث خلق ترکیب ها و واژه های جدید می شود که در ادبیات ایران سابقه ای طولانی دارد از مهمترین روش های واژه سازی می توان به ترکیب و گسترش معنایی اشاره کرد ترکیب مهمترین روش واژه سازی در زبان فارسی محسوب می شود چنانکه این روش با ساخت دستوری زبان هماهنگ باشد یکی از کارآمدترین شیوه های واژه سازی است. ترکیبات وصفی و اضافی یکی از محور های نوگرایی کلام را تشکیل می دهد و بسیاری از این ترکیبات تصویری اند.
تغییر و یا گسترش معنایی نیز یکی از روش های واژه سازی است که در این روش گاه کلمات معنای خود را از دست داده معنای جدیدی می پذیرد و گاه هم با حفظ معنای قبلی معنای جدیدی را می پذیرد و گسترش معنایی پیدا می کند.همان طوری که قبلا نیز عنوان شد وسعت اطلاعات و دامنه لغات این شاعر بسیار گسترده است و با مطالعه اشعار او مشخص می شود که او با ژرف اندیشی به بررسی مسایل اجتماعی روز و پدیده های نوظهور پرداخته است »در شعر او مضامین متعددی نظیر زندگی فلاکت بار کلان شهری چون تهران و تباه هایش، نظام آموزش و پرورش، تسلط فناوری بر زندگی و اقتصاد و... و هرچه انسان امروز با آن دست به گریبان است حضور دارد اینجا به نمونه ای از انعکاس زندگی شهری و جلوه های آن در اشعار او اکتفا می کنیم.
