بخشی از مقاله
چکیده
مدح و انتقاد، با اینکه در تضاد با یکدیگر هستند، اما هر دو از درونمایههای مهم ادبیات فارسی به شمار میآیند. این مضامین در قصاید ناصر خسرو نیز جایگاه ویژهای دارند. این مقاله قصد دارد به مطالعه جلوههای مدح و انتقاد در قصاید ناصرخسرو بپردازد. هدف اصلی پژوهش تعیین مصادیقی است که توسط ناصر خسرو مورد مدح یا انتقاد قرار گرفتهاند، تا به طور ضمنی بتوان از این رهگذر دیدگاه سیاسی اجتماعی وی را بهتر شناخت. در این مورد هیچ پیشینهای پیرامون ناصرخسرو یافت نشد. گروهی که وی آنها را مدح کرده شامل؛ فاطمیان، فرزندان علی - ع - ، مستنصر، امیر بدخشان و اهل یمگان، و مواردی که او زبان به انتقاد گشوده است، عبارتند از: مردم جاهل، وضع زمانه، خلفای عباسی، فقیهان، دینداران دروغین، فلسفه و شاعرانی که مدح میگویند. نتایج نشان میدهد، با توجه به انتقاد وی از شاعرانی که مدح پادشاهان را میگویند، و همچنین با عنایت به شواهدی که به مدحِ ناصر خسرو از پادشاهان مربوط است، میتوان احتمال داد ناصرخسرو در مدح پادشاهان بیش از اینکه پاداش پادشاه را در نظر داشته باشد، خصایص و ارزشهای انسانی وی را مورد توجه قرار داده، که احتمالاً اعتقادات مذهبی وی در این امر بیتاثیر نبوده است.
کلیدواژهها: قصاید ناصر خسرو، مدح، انتقاد، اعتقادات مذهبی.
مقدمه
مدح که به عنوان یکی از آیینها و رسوم درباری مطرح بوده، در اصطلاح ستایشها و تمجیدهای شاعران و نویسندگان را نسبت به ممدوح گویند که اًغالب با تملّق همراه است. به گفته دهخدا مدح یعنی »ستایش، ثنای به صفات جمیله، توصیف به نکویی، وصف جمیل، مدحت، مدیح، مدیحه، نقیض هجا، نقیض ذم« - لغتنامه دهخدا، ذیل واژه - در مورد اولین مدحهای درباری باید گفت که »صاحب تاریخ سیستان گفته که یعقوب به هنگام شنیدن مدح شاعران عرب زبان، پس از فتح خراسان چنین گوید: »چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت محمد وصیف پس شعر فارسی گفتن گرفت و اول شعر پارسی اندر عجم او گفت و پیش از او کسی نگفته بود.« و این شعر با این بیت شروع می شود.
ای امیری که امیران جهان خاصه و عام بنده و چاکر و مولای و سگ بند و غلامو این آغازین مایههای شعر فارسی و نخستین سرودههای مدح به حساب میآید. و از همان آغاز، یعنی اواسط قرن سوم تا حدود سه قرن، مدح موضوع غالب در اشعار فارسی بوده و پس از آن هم تا قرن چهاردهم یعنی تا پایان دوره قاجار، شعر فارسی همیشه با مدیحه سرایی همراه بوده است.« - تاجیک، - 26 :1381از قرن سوم و چهارم به بعد تا قرن هفتم، قسمت عمده دیوان شاعران فارسی زبان را قصاید مدحیه تشکیل میدهد. و چون قالب قصیده برای ستایش و مدح به کار رفت، مدح بیشتر از هر مضمون دیگری با قصیده در آمیخت تا حدی که دو لغت »مدیحه« و »قصیده« گاهی به جای هم به کار میرفته و در نظر قدما قصیده یعنی مدیحه و مدیحه یعنی موضوعی که فقط در قالب قصیده میآید. - نک: ابراهیم زاده، » - 3 :1373
در این میان شعر، گریزگاهی بود که اهل قلم آشکارا خوشیهای روزگار را در آن منعکس میساختند یا به کنایه، عیوب زمانه را مطرح میکردند؛ اگر امروز بخواهیم ابهامات گذشته در زندگی مردم قرون پیش را اندکی آشکار سازیم، نخست باید به شعر شاعران و نوشتههای نویسندگان آن دوران بپردازیم و چه بهتر که از بحث کلی راجع به شعر شاعران پا را فراتر نهاده و به عمق معانی آن بپردازیم؛ در آثار هر کدام از شاعران که نظر کنیم در ارتباط آنها با حکومت-های عصر، در واقع مسایل تاریخی و اجتماعی آن دوره بر ما آشکار می شود.« - تاجیک، - 1 :1381در خور ذکر است که حکیم» ناصر بن حارث القبادیانی البلخی المروزی مکنیّ به ابومعین و ملقب و متخلص به »حجت « در ماه ذیالقعده از شهور سنه 394هجری قمری ظاهراٌ در قبادیان از حوالی بلخ متولد شده است و بعد از سال 460 و به روایت قریب به صحت در سال 481 در یمگان از اعمال بدخشان وفات یافته است.
او خود را در سفرنامهاش از قبادیان مروزی میخواند و همهجا از بلخ به عنوان وطن و شهر و خانه و مسکن خویش سخن می گوید و بلخ را با صفت »چون بهشت« یاد میکند. اما نام مروزی که در سفرنامه او آمده یا بهجهت آن بوده که اجداد وی از مرو بودهاند و یا حتمالبه قوی به علّت اقامت وی در مرو و مخصوصاً تا موقع سفر حج این نسبت پیدا شده است، چنانکه در سفرنامه می گوید: »از مرو برفتم به شغل دیوانی.« - سفرنامه، - 3 در اسم او که ناصر است و اسم پدرش خسرو هیچ شکی نیست و خودش همیشه در اشعار و مصنفات، خود را به این اسم و نسب میخواند.« - تقیزاده، - 16 :1379 ناصر خسرو سفرهای بسیار کرده و »در سفرهای خود در هر شهری در پی جستن حقیقت و پیدا کردن جواب سؤالات و اشکالاتی که در ظاهر دین اسلام و احکام و شرایع به نظرش معقول نمی آمد، پیش علما و دانایان و حکمای هر بلد و پیشوایان مذاهب مختلفه اسلام و فلسفه و منجمین و اطبا و سایر ارباب فنون و همچنین دانشمندان نصاری و یهود و صابئین و هندوها و علمای ملل و اقوام مختلف از سندی و ترک و روم و عرب و فارس رفته و با آنها درباره مشکلات و معضلات و مسائلی که در دل داشته مباحثه کرده ولی برای این مسایل جوابی نیافت.
عاقبت به قاهره - مصر - رسید و در آنجا توسط یکی از فاطمین که اسم او را نمیبرد ولی او را دربان شهر علم مینامد و ظاهراٌ منظورش باب حجت اعظم بوده است داخل در فرقه باطنیه اسماعیلیه شد.« - عزیزی، - 3 :1376پس از آن به قصد ترویج آن مذهب و نشر دعوت فاطمی در خراسان به وطن خویش بازگشت و یکی از حجتهای 12 گانه فاطمیان و مأمور در خراسان شد و سرپرستی فاطمیان آن دیار و به قول خودش شبانی رمه متابعان دین حق را به عهده گرفت. ناصرخسرو پس از بازگشت در بلخ ساکن شد و پس از چندی به عنوان حجت، تلاشهای خود را در ترویج مذهب اسماعیلیه و دعوت به سوی خلیفه فاطمی شروع کرد.
کاری که ناصرخسرو به عهده گرفته بود یکی از مشکلترین و خطرناکترین امور بود، زیرا در خراسان پیروان اسماعیلی کم و مخالفین آنها خیلی زیاد و دارای قوت و قدرت، در عین حال بسیار متعصب و کینه ورز بودند و داعیان اسماعیلیه مجبور بودند برای حفظ جان خود یا به تقیه یا مخفی شدن یا تحصن مبادرت ورزند.« - بناروانی، :1380 - 16 از آنجاییکه اکثریت آثار ناصر خسرو را قصاید وی تشکیل میدهد، شکی نیست که جلوههایی از مدح یا انتقاد در قصاید وی یافتمیشود. این پژوهش بر آن است تا مصادیق عمده جلوههای مدح و انتقاد را در قصاید ناصرخسرو شناسایی کرده و با کنار هم قرار دادن این نمونهها به این سؤال پاسخ دهد که آیا ناصرخسرو در مدح و انتقاد معیار مشخصی داشت یا مانند اکثر شاعران آن دوره بیشتر در پی ثروتاندوزی بود؟
مضامین شعری ناصرخسرو
به عقیده اسلامی ندوشن، ناصر خسرو شجاعترین و صریحترین نماینده فکر معترض در ادبیات فارسی است. انسان بزرگ و نمونه ای است که به نحوی وسواسآمیز کردار را با گفتار همراه کرده و یکی از پایه گذاران پیکار بیامانی است که ادبیات هزارساله ایران لاینقطع با آن درگیر بوده است و آن مبارزه با »ریا، تدلیس، تزویر و نیرنگ « است. - اسلامی ندوشن، - 50 :1352 ناصر خرد انسانی را از شناخت آفریدگار ناگزیر میداند و بر آن است که خرد گوهری است که آفریننده، تنها انسان را به داشتن آن سرافراز گردانیده است. و این گوهر آدمی را بر میانگیزد که: »باز جوید تا این عالم را چرا کردهاند و مر این را بدین جا به چه کار آورده اند و چگونه خواهد بودن، حال تو و پس از آنکه ازین سرای بیرون شوی؟« شک نیست که قائل شدن چنین نقشی برای خرد، دیدگاه متکلمان اسلامی را نمایندگی میکند. - باختری، - 23 :1370 از نگاه ناصرخسرو، خرد و دانش انسانی، کلید پذیرفته شدن طاعت وی به درگاه رب العزّه است، زیرا میگوید، اگر طاعت ازروی دانش و دانایی و با خرد نهادینه شده انجام شود، بیشتر از جانب حق موجب قبول واقع میشود. او در عین حال عقیده داردکه با طاعت و نیاز جاهلانه نباید به سوی خدا روی، تا زمانی که به خرد و دانش ذاتی دین آشنا نشده باشی.
بیاموز اگر پارسا بودن خواهی مکن دیو را جان خویش آشیانه
به دانش گرای و درین روزپیری برون افکن از سر خمارشبانه
خدای از توطاعت به دانش پذیرد مبر پیش او طاعت جاهلانه - ناصر خسرو، - 421 :1373
محور اصلی شعر ناصر خسرو عقاید مذهبی، سیاسی و اخلاق است - نک: شعار، - 13 :1386
باید اذعان داشت که ستایش از خرد جزو پربسامدترین مضامین شعری ناصر خسرو است، اما به جهت مجال اندک ما را سر آن نیست که به همه مضامین او بپردازیم، تنها مضامین او را در نمودار زیر به ترتیب میزان حضور در قصاید وی نشان میدهیم :
یافتهها
ناصر خسرو انسانی صاحب اندیشه بود. فردی که چنین صفتی دارا باشد به یقین، مخالفان و موافقانی خواهد داشت. یعنی طبیعی مینماید که کسانی با اندیشه او همراه باشند و عدهای در تضاد با او. ناصرخسرو بیش از اینکه بر اندیشهاش تأکید کند بر اندیشهورزی و تعقل مهر تأیید میزند. وی به دلیل جدیتی که در این مورد داشت، هر گاه احساس میکرد گروهی از راه راست منحرف شدهاند، زبان به نقد میگشود. کسانی که از نظر او سرلوحه کمال و حسن بودند، مدح مینمود. در این بخش به مصادیقی که بیشترین بسامد را در مدح و انتقاد ناصر خسرو دارند اشاره میشود.
الف: جلوههای مدح در قصاید ناصر خسرو:
-1 مدح فاطمیان / فرزندان رسول - ص - / فرزندان علی - ع - :
زیر رکاب و علم فاطمی نرم شود بیخردان را رقاب - قصیده 20، بیت - 32
ای پسر دین محمد به مثل چون جسدی است که بر آن شهره جسد فاطمیان همچوسرند
چون شب دین سیه و تیره شود، فاطمیان صبح صادق،مه و پروین و ستاره سحرند - قصیده 57، بیت 30 و - 31
داند به عقل مردم دانا که بر زمین دست خدای هر دو جهان است فاطمی - قصیده 58، بیت - 4 - 1
