بخشی از مقاله
چکیده
با وجود آنکه زن و مرد در بسیاري از احکام شرعی با یکدیگر یکسان و مشابه هستند لکن در برخی موارد احکام شرعیِ متفاوتی براي آن دو تشریع شده است؛ ازاینرو، همواره یکی از دغدغههاي اندیشمندان اسلامی تبیین درست فلسفه و حکمت تشریع احکام متفاوت براي زن و مرد بوده است. با بررسی دقیق این نوع از احکام میتوان دریافت که متفاوت بودن بخشی از احکام زن و مرد ناشی از توجهخاص شارع مقدس به مسئلهعفاف و حجاب در مقام جعل و تشریع بوده است.این مقاله به روش توصیفی تحلیلی تلاش دارد با نگاهی جامع به کلیه ابواب فقهی، احکام متفاوت زن و مرد را که مبناي تشریع آن احکام، رعایت عفاف و حجاب عنوان شده است استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
واژگان کلیدي: عفاف، حجاب، احکام شرعی، تشریع و قانونگذاري، زن و مرد
مقدمه
عفاف و حجاب از جمله ارزشهاي انسانی است که علاوه بر آثار فردي براي زن و مرد، سلامت حیات اجتماعی و خانوادگی را تضمین میکند. گرچه مسئله عفاف و حجاب را نمیتوان مسئلهاي صرفاً دینی دانست؛ لکن یکی از مهمترین مسائلی که در شرع مقدس اسلام مورد تأکید بسیار قرار گرفته است، رعایت حجاب و عفت و پاکدامنی است. دقت و بررسی در متون فقهی بیانگر آن است که اگرچه در اغلب موارد براي زن و مرد احکام شرعی یکسانی تشریع شده است لکن در مواردي نیز براي آن دو، احکام شرعی متفاوتی جعل و تشریع شده است. بدیهی است که وجود احکام متفاوت براي زن و مرد سؤال از فلسفه یا حکمت این تفاوت را به ذهن بشر متبادر میکند. بر همین اساس، این مقاله با هدف تبیین یکی از حکمتهاي تشریع احکام متفاوت زن و مرد بهدنبال آن است که آیا میتوان تشریع برخی از احکام متفاوت زن و مرد را ناشی از توجه خاص به مسئله عفاف و حجاب دانست؟ در این صورت، مصادیق این احکام در متون فقهی کدام است؟
بررسی این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که میتواند چرایی تفاوت زن و مرد در برخی از احکام شرعی را با عنایت به مسئله لزوم حفظ عفاف و حجاب پاسخ داده و اهتمام شارع مقدس بر عفافمحوري در تشریع برخی از احکام شرعی را نشان دهد.قابل ذکر است، عمده کتب و مقالاتی که در این خصوص نگاشته شده غالباً در خصوص مبانی فقهی لزوم رعایت عفاف و حجاب و آثار فردي و اجتماعی آن است؛ لکن در مورد نقش عفاف و حجاب در تشریع احکام متفاوت زن و مرد و احصاء مصادیق آن در ابواب مختلف فقهی تحقیق جامعی انجام نگرفته است.
بر این اساس، این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، پس از مفهومشناسی عفاف و حجاب، با نگاهی جامع به کلیه ابواب فقهی، احکام متفاوت زن و مرد را که مبناي تشریع آن احکام، رعایت عفاف و حجاب عنوان شده است استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد داد.
مبحث اول: مفهومشناسی عفاف و حجاب الف - عفاف
واژهع«فاف« مصدر مادهع«ف«است و مصدر دیگر آنع»فﱠه«است و این دو دقیقاً بهیک معنا میباشند و بهجاي یکدیگر نیز بهکار میروند.تعاریفی که براي عفت در کتابهاي لغت ذکر شده، اندکی با یکدیگر متفاوتاند. لسان العرب آن را به »خودداري از عمل یا سخنی که حلال و نیکو نیست«، - ابن منظور، ج9، ص - 253 مجمع البحرین آن را به »خودداري نفس از چیزهاي حرام و طلب کردن از مردم« - طریحی، ج5، ص - 102 و صاحب العین آن را به »خودداري از آنچه حلال نیست« - فراهیدي، ج1، ص - 92 معنا کرده است. این واژه به معنی »خودداري از کار قبیح و زشت « - ابن فارس، ج4، ص - 3 نیز آمده است.
در ادب پارسی نیز عفاف به معناي پارسایی، پرهیزگاري، پاکدامنی - دهخدا، ج 10،ص - 14081 و خویشتنداري - معین، ج2، ص - 2319 معنا شده است.واژه «عفاف«در آیات و روایات، غالباً در عفت شکم و دامن بهکار میرود، چنانکه امام باقر - ع - فرمود: »ما عبد الله بشیٍء افضل من عفه بطن و فرج« - کلینی، ج2، ص - 79 خداوند به چیزي برتر از عفت شکم و شرمگاه عبادت نشده است.در واقع، »عفاف« یک حالت بازدارنده درونی است که آثار و نتایج آن در قول و رفتار انسان ظاهر میشود و انسان را از گناه و حرام باز میدارد. به همین جهت راغب اصفهانی در کتاب مفردات مینویسد: »عفت، پدید آمدن حالتی براي نفس است که این حالت مانع از تسلط شهوت و هواي نفسانی بر انسان میشود« - راغب اصفهانی، ص. - 350
ب - حجاب
در کتاب الصحاح، حجاب به معناي پرده، چادر، روپوش، روبند و آنچه با آن چیزي را بپوشانند و چیزي که مانع بین دو چیز دیگر باشد، آمده است. - جوهرى، ج1، ص - 107 همچنین حجاب به معناي پوشش - ابن منظور، ج2 ج - 298 و یا چیزي که بین بیننده و آنچه که میبیند حائل میشود - طریحی، ج2، ص - 34 آمده است. از نظر شهید مطهري، استعمال کلمه حجاب دربارهپوشش زن یک اصطلاح نسبتاً جدیدي است و در قدیم و مخصوصاًدر اصطلاح فقها کلمه «ستر« که به معنی پوشش است بهکار رفته است - مطهري، ص . - 64در فرهنگ عامه مردم عفاف معادل حجاب بهکار میرود، درحالیکه معناي عفاف نسبت به حجاب گستره وسیعتري را شامل میشود. طبق تعریفی که از حجاب ذکر شد، حجاب به پوشش ظاهري بدن گفته میشود. بنابراین حجاب یک امر ظاهري و بیرونی است. اما عفاف حالتی نفسانی و درونی است و در حقیقت عفاف، حجاب معنوياست.
عفت داراي ابعاد و جلوههاي متعددي است؛ مانند عفت اندیشه، عفت مالی، عفت در نگاه، عفت گفتاري، عفت در پوشش و عفت در روابط جنسی. بنابراین عفاف معنایی گستردهتر از حجاب دارد؛ زیرا حجاب و پوشش یکی از جلوههاي عفاف است که ظاهر میشود.از مقایسه دو واژه حجاب و عفاف، معلوم میشود که هر دو در اصل معناي منع و جدایی مشتركاند. با این تفاوت که منع و بازدارندگی در حجاب، مربوط به ظاهر است؛ ولی در عفت، مربوط به باطن و برخاسته از درون است. با توجه به تأثیر متقابل ظاهر و باطن بر یکدیگر، بین حجاب و عفت، ارتباط وجود دارد؛ هر چه حجاب بهتر باشد، تأثیر بیشتري در تقویت و پرورش عفت دارد؛ و هر چه عفت درونی و باطنی عمیقتر باشد، حجاب و پوشش ظاهري هم واقعیتر و تأثیرگذارتر خواهد بود - پاكنیا، ص . - 24
مبحث دوم: مصادیق عفاف و حجاب در احکام شرعی
ممکن است در وهله اول چنین تصور شود که تشریع بسیاري از احکام متفاوت براي زن و مرد ناشی از رعایت عفاف و حجاب بوده است؛ لکن با توجه به لزوم پرهیز از استحسان و قیاس ظنی و اینکه عقول بشري از دستیابی به علت احکام شرعی ناتوان است، تأکید این مقاله بر آن است که با بررسی جامع ابواب مختلف فقهی، تنها احکامی که به صراحت، حکمت تشریع آنها در متون روایی یا فقهی رعایت عفاف و حجاب عنوان شده است استخراج و مورد بررسی قرار گیرند. ازاینرو، در این قسمت مهمترین احکام متفاوت زن و مرد که مبناي تشریع آنها رعایت عفاف و حجاب عنوان شده است بررسی خواهد شد.
الف - کیفیت پوشش در نماز
یکی از احکام متفاوت براي زن و مرد نحوه پوشش آن دو در نماز است. از نظر فقهی، مرد در نماز تنها باید عورتین خود را بپوشاند - عاملی، ج2 ، ص. - 165 لکن پوشیده بودن تمام بدن به جز چهره براي زن در نماز واجب است. این تفاوت در حکم ناشی از آن است که از نظر فقهی، عورت زن آزاد، همه بدن غیر از چهره او دانسته شده است - نجفی، ج8، ص. - 163 بر همین اساس از نظر فقهی، زن باید در موقع نماز، تمام بدن حتی سر و موى خود را بپوشاند ولی پوشاندن صورت به مقدارى که در وضو شسته میشود و دستها تا مچ و پاها تا مچ پا لازم نیست.
ب - مسجد زنان
اگرچه در شرع مقدس اسلام نسبت به اقامه نماز در مسجد بسیار سفارش شده است، لکن فقها با تعابیري همچونمسجد» الْمأَةِرْبیتها« - عاملی - شهید اول - ، ص - 35 مسجد زن را همان خانه او دانستهاند. در این خصوص از امام صادق - خَی - نقلرُ مشدهساستاجِدکه ن» س - «ائحرکُمعاملی،الْبج5ی،صوت - 237 یا در روایتی از پیامبر - - آمده است: »صلاة المرأة وحدها فی بیتها کفضل صلاتها فی الجمع خمسا و عشرین درجه« - همان - . فضیلت نماز زن به تنهائی در خانهاش، بیست و پنج برابرِ نماز او با جماعت است. صاحب جواهر روایاتی که در باب فضلیت نماز درمساجد بیان شده را مختص مردان دانسته و معتقد است در این موضوع اختلافی بین فقها وجود ندارد. ایشان در ادامه حکمت این حکم را رعایت ستر و مصون بودن زنان از نگاه و مواجه با نامحرمان و جلوگیري از بروز فتنه در این خصوص دانسته است - نجفی، ج14، ص. - 149
پ - اذان اعلام وقت نماز
از نظر فقهی، اذان بر دو قسم است: یکی اذان براي اعلام به دخول وقت است و دیگري اذان بهعنوان مقدمهاي مستحب براي نماز است.اذان اعلام براي اطلاع یافتن مردم از دخول وقت نماز و یا طلوع فجر به جهت امساك و آغاز روزه و یا غروب شرعی به جهت جواز افطار گفته میشود. با عنایت به اینکه روایات ناظر به اذان اعلام مانند این روایت از امام صادق - ع - که فرمودند: »و لا یجوز أن یؤذن به إلا رجل مسلم عارف« - حر عاملی، ج5، ص - 431 به صورت مذکر آمده
