بخشی از مقاله
چکیده
جایگاه زن و نوع حضور او در جامعه اسلامی، یکی از مسائل مهمی است که حتی در تعیین سرنوشت جامعه نقش ایفا میکند. ازهمینرو دین اسلام به عنوان کاملترین ادیان به این موضوع توجه خاصی داشته و احکام و دستورات روشنی در مورد چگونگی حضور زن در اجتماع و اهمیت حجاب و عفاف براي وي صادر کرده است. از دیدگاه اسلام حفظ عفت و پاکدامنی زنان نقش تعیینکنندهاي در سالمسازي جامعه اسلامی دارد و حتی حفظ جایگاه و منزلت زن به حفظ حجاب و عفت او برمیگردد.در این مقاله، در پی این هستیم که با نگاهی اجمالی به آموزههاي قرآنی و روایی مسئله عفاف و حجاب و کیفیت آن و نحوه حضور زن در اجتماع و کیفیت روابط زن و مرد را با یکدیگر مورد بررسی قرار دهیم.نوشتار حاضر با استفاده از شیوه تحلیل و بر پایه مطالعه کتابخانهاي از ابعاد قرآنی، و روایی پاسخی به این نیاز است.
واژگان کلیدي: عفاف، حجاب، قرآن، روایات.
مقدمه
لزوم پوشش زن در برابر مرد نامحرم، یکی از مسائل مهم اسلامی است که در قرآن کریم و روایات اسلامی به آن تصریح شده و همه فقهاي اسلامی، در واجب بودن آن اتفاق نظر دارند.حجاب زن از آن نظر اهمیت دارد کهتنهانهحافظ اخلاق و تجسم تقوا و عفّت در سطح جامعه است، بلکه وجود چنین حکمی در اسلام، نوعی بزرگداشت زن مسلمان و محفوظ نگه داشتن وي از نگاههاي مردان است. پس از نظر اسلام، حجاب و حفظ حریم زن، یکی از حقوق زنان مسلمان است که هم خود باید آن را رعایت کنند و هم مردان باید به آن احترام بگذارند.بنابراین، اسلام با طرح پوشش زن، در حقیقت جواز حضور او را در اجتماع رقم زده است و با دستورات حکیمانه و راهگشایی که در چگونگی منش و روش او ارائه داده، از یکسو به ارزش و حرمت زن توجه نموده و این نیروي عظیم را از تباه شدن و در گوشهاي بیهدف ماندن نجات داده، و از سوي دیگر جلو فسادانگیزي و ناهنجاريهاي ناشی از اختلاط نامطلوب مرد و زن را گرفته است و در این میان، اگر همه افراد جامعه در مقابل سلامت نفسانی خویش مسئولاند، مسئولیت مهمتر در این باره بر دوش زنان قرار دارد.
پس یکی از مهمترین دلایل پوشش زن در اسلام، جلوگیري از شیوع فحشا و فساد در جامعه و کنترل غریزه شهوت آدمی است. قرآن کریم وقتی در مورد کنترل این غریزه به عنوان یکی از وظایف اصلی مؤمنان سخن میگوید، به آنان دستور میدهد در خصوص شهوات و غرایز جنسی، راه اعتدال پیش گیرند و از آن عدول نکنند - مؤمنون: . - 5-7قدم اول در کنترلشهوت این است که حریم بین زن و مرد رعایت شود. زیرا از آیات حجاب استفاده میشود که علّت وجوب پوشش، تحریکآمیز بودن ظاهر زن براي مرد است.
حجاب و عفاف در قرآن
در قرآن کریم در مورد حجاب و عفاف، دو دسته آیه وجود دارد:
الف - دسته اول آیاتی که در مورد وجوببحجاوپوشش ظاهري و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتی که نوع رابطه بین زن و مرد نامحرم را بیان میکند و آنان را از کارهایی که عفّت و پاكدامنیشان را تهدید مینماید، بر حذر میدارد.
دسته اول: در این دست به دو آیه اشاره میشود که عبارتند از:
-1 لزوم پوشش زن در مقابل نامحرم. »وقل للمؤمنات یغضضن من أبصارهن ویحفظن فروجهنَلا یبدین زینتهن إلا ما ظهر منها ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن ولا یبدین زینتهن إلا لبعولتهن أو آبائهن أو آباء بعولتهن أو أبنائهن أو أبناء بعولتهن أو إخوانهن أو بنی إخوانهن أو بنی أخواتهن أو نسائهن أو ما ملکت أیمانهن أو التابعین غیر أولی الإربه من الرجال أو الطفل الذین لم یظهروا علی عورات النساء ولا یضربن بأرجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن وتوبوا إلی الله جمیعا أیه المؤمنون لعلکم تفلحون.« - نور: ۱۳ - .
و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را ] از هر نامحرمی[ فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهاى خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعاً از آن پیداست و باید روسرى خود را بر سینه خویش ]فرو[ اندازندو زیورهاى خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعاًاز آن پیداست و باید روسرى خود را بر سینه خویش ]فرو[ اندازند و زیورهایشان راجز براى شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان ]همکیش[ خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که ]از زن[ بینیازند یا کودکانی که بر عورتهاى زنان وقوف حاصل نکردهاند آشکار نکنند و پاهاى خود را ]بهگونهاى به زمین[ نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته میدارند معلوم گردد. اى مؤمنان همگی ]از مرد و زن[ به درگاه خدا توبه کنید امید که رستگار شوید.
»خمر«، جمع خمار است و در کتب لغت آمده است: »الخمار ثوب تغطی به المرأه رأسها.« - راغب اصفهانی، 1412، ص. - 298 خمار لباسی است که زن سر خود را با آن میپوشاند.مصطفوي مینویسد: »خمر و خمار به معنی ستر و پوشش است. شراب را خمر گویند؛ زیرا حواس ظاهري و باطنی را میپوشاند. به روسري زن نیز خمار گویند؛ زیرا به وسیله آن سرش را میپوشاند« - مصطفوي، 1416، ج3، ص . - 121-122ابن عباس در تفسیر این بخش از آیه شریفه میگوید: »تغط شعرها و صدرها و ترائبها و سوالصفا.« - طبرسی، 1372، ج7، ص. - 217 زن موي سر، سینه و دور گردن و زیرگلوي خود را بپوشاند.آنچه میتواند به این فرمان الهی جامه عمل بپوشاند، مقنعه یا روسري بلندي است که علاوه بر پوشش کامل سر، بر روي گردن و سینه افتد - اکبري،1377، ص. - 38
شهید مطهري معتقد است: »ترکیب لغويضَرَب» علی«در لغت عرب این معنا را میسازد که چیزي را بر روي چیز دیگر قرار دهند، بهطوريکه مانع و حاجبی براي او شمرده شود - مطهري، 1392، ص. - 138براساس آیه شریفه و تفسیر ابن عباس، این پوشش سرهر چه که هست، اعم از شال، روسري، مقنعه باید مو، سینه، دورگردن و زیرگلوي زن را بپوشاند.در زمان جاهلیت و صدر اسلام زنان عرب غیرمسلمان لباسهاي بلند و گشاد میپوشیدند، برسر یا شانه خود عبا میانداختند و پوششی کوتاه و کوتاهتر از جلباب روي سرشان میبستند. شهید مطهري به نقل از تفاسیر معتبر از جمله تفسیر کشاف بیان میکنند که زنان عرب معمولاً پیراهنهایی میپوشیدند که گریبانهايشان باز بود، دور گردن و سینه را نمیپوشاند و روسريهایی هم که روي سر خود می انداختند از پشت سر میآویختند، قهراً گوشها و بناگوشها و گوشوارهها و جلوي سینه و گردن نمایان میشد. این آیه دستور میدهد که باید قسمت آویخته همان روسريها از دو طرف روي سینه و گریبان خود بیافکنند تا قسمتهاي یاد شده پوشیده گردد - همان، ص. - 136-137
از این آیه شریفه سه نکته مهم استفاده میشود که در روایات نیز بدانها اشاره شده است:
الف - نهی از نگاههاي شهوانی زن به غیر همسر
»عن أم سلمه قالت کنت عند رسول الله - - و عنده میمونه ُ- فأقبل ابن أم مکتوم و ذلک بعد أن أمر بالحجاب فقال احتجبا فقلنا یا رسول الله- أ لیس أعمی لا یبصرنا قال أفعمیا و ان أنتما ألستما تبصرانه« - عاملی، 1409، ج20، ص. - 232 ام سلمه گوید: من و میمونه نزد رسول خدا بودیم که ابن ام مکتوم نابینا بر ما وارد شد و این جریان بعد از واجب شدن حجاب بود. ایشان به ما فرمود: خود را از او پنهان کنید. گفتیم اي رسول خدا! او نابیناست و ما را نمیبیند؛ فرمود: آیا شما هم نابینا هستید و او را نمیبینید؟
ب - لزوم پوشش زن در مقابل نامحرم
درباره لزوم پوشش زن در برابر نامحرم روایات فراوانی وجود دارد که به یک روایت اشاره میکنیم: »قال رسول الله - - : إن من خیر ]نسائکم.......[الستیرة ]العفیفه[ العزیزة فی أهلها الذلیله مع بعلها الحصان مع غیره التی تسمع له و تطیع أمره إذا خلا بها بذلت ما أراد منها،....« - نوري، 1408، ج14، ص . - 161 بهترین زنان شما زنی است که بسیار پوشیده باشد، نزد اقوامشعزیز و محترم باشد، با شوهرش فروتن باشد و براي او خودآرایی و تبرّج داشته باشد و در برابر غیر شوهرش عفیف باشد.
ج - نهی از آرایش و زینت کردن زن براي مردان بیگانه
»إن النبی - - : نهی أن تتزین لغیر زوجها فإن فعلت کان حقا علی الله عز و جل أن یحرقها بالنار« - عاملی،1409، ج20،ص. - 212 رسول خدا - ص - زنان را از آرایش براي غیر شوهرشان نهی میکرد و میفرمود: هرکس چنین کند،خداوند حق دارد او را به آتش جهنم بسوزاند.
-2 کیفیت پوشش زن در مقابل نامحرم.
»یا أیها النبی قل لأزواجک وبناتک ونساء المؤمنین یدنین علیهن من جلابیبهن ذلک أدنی أن یعرفن فلا یؤذین وکان الله غفورا رحیما.« - احزاب: . - 59 اى پیامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوششهاى خود را بر خود فروتر گیرنداین براى آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند ]به احتیاط[ نزدیکتر است و خدا آمرزنده مهربان است.این آیه از پیامبر خواسته تا زنان خود را به رعایت منتهاي حجاب دعوت کند. البته نمیتوان گفت تمام زنان ایشان این مسئله را رعایت میکردند، که در این صورت نیازي به این امر نبود؛ ولی نمیتوان این را هم نتیجه گرفت که زنان رسول خدا همه به یک گونه رفتار میکردهاند.قابل توجه اینکه آیه دستور به استفاده از جلباب را نداده است، بلکه زنان عرب طبق عرف خود چنین پوششی داشتهاند. اسلام تنها به نحوه پوشش نظر دارد و ویژگیهاي آن را بیان میکند.علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در ذیل آیه شریفه آورده است: »الجلابیب جمع جلباب و هوثوب تشتمل به المرأه فیغطّی جمیع بدنها او الخمار الذي تغطّی به رأسها و وجهها« - طباطبایی، 1390، ج 16، ص . - 339 جلابیبجمع جلباب است و آن لباسی است که زن آن را در بر میکند و همه بدن خود را میپوشاند یا مقنعهاي است که سر و صورت خود را به آن میپوشاند.
