بخشی از مقاله
چکیده
حجاب و عفاف به عنوان مقولهاي جریانساز، همواره در بسیاري ازمسائل اجتماعی و فرهنگی دخیل بوده و داراي تأثیري مستقیم میباشد. ازجمله این عرصهها، مسئله امنیت فرهنگی جوامع میباشد؛ امنیت فرهنگی که از شاخصترین نیازهاي تمامی انسانها و حکومتها در عصر حاضر میباشد. یکی از مسائل زیربنایی تقویت و یا تضعیف امنیت فرهنگی، نوع پوشش و حجاب زنان در جامعه است؛ در واقع عفاف و حجاب هم تأثیر مثبت بر امنیت فرهنگی جامعه دارد و هم تأثیر منفی. آنچه که در این پژوهش درصدد بیان آن هستیم، بررسی تحلیلگونه و مستند جایگاه کاربردي و جریانساز عفاف و حجاب در فرآیند گفتمانسازي و تقویت امنیت فرهنگی جوامع میباشد. که با استفاه از منابع کتابخانهاي و با روش توصیفی، تحلیلی این مسئله را مورد بررسی قرار داده و به بیان عوامل و راهکارهاي گفتمانساز در این عرصه و همچنین شناسایی آسیبها و موانع پیشروي این نوع از امنیت، از مسیر و مجراي فرهنگ عفاف و حجاب پرداختهایم. نتیجهاي که این مقاله در پی داشته است بیانکننده تأثیر بسزا و مؤثر عفاف و حجاب درتقویت یا تضعیف امنیت فرهنگی جوامع میباشد که از این جهت میبایست مورد توجه عموم افراد خصوصاً مسئولین قرار گیرد.
واژگان کلیدي: امنیت فرهنگی، حجاب و امنیت فرهنگی، عفاف و امنیت فرهنگی، گفتمانسازي امنیت فرهنگی، کاربردهاي حجاب و عفاف.
.1 مقدمه و بیان مسئله
یکی از مقولاتی که در ادارة امور جامعه و رشد و کمال زندگی، نقش اساسی دارد »امنیت« است. »امنیت« مهمترین نیازي است که در هرم نیازهاي انسان قرار میگیرد و بهخاطر حیاتی بودن آن، به شکل گسترده و فراگیر، در ابعاد مختلف اخلاقی، اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی، حقوقی، خانوادگی و... تجلی پیدا میکند. قرآن کریم در بیانی تمثیلی نقش کارساز امنیت را در رشد و بالندگی جامعه، بهگونهاي بسیار زیبا بیان داشته و میفرماید:»و ضرب االله مثلا قریه کانت آمنه مطمئنه یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بأنعم االله فأذاقها االله لباس الجوع و الخوف بماکانوا یصنعون« ؛ خداوند بر آنان که نعمتهاي الهی را ناسپاسی کردند مثلی زده است: منطقه پر رونق و آبادي که سرشار از امنیت و اطمینان بوده، و رزق و روزیش به وفور از هر مکانی فرا میرسید، ولی نعمتهاي خداوند را ناسپاسی و کفران کردند و خداوند هم به سبب اعمالشان لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشاند« - نحل: . - 112
خداوند در این آیه شریفه براي منطقه آباد و پر برکت سه ویژگی بیان فرموده است: امنیت، اطمینان و آرامش و روزي و رزق فراوان. این سه ویژگی از نظر ترتیب طبیعی به همان صورت که در آیه آمده شکل حلقههاي زنجیري علت و معلول دارد، چرا که تا امنیت نباشد کسی اطمینان به ادامه زندگی در محلی پیدا نمیکند و تا ایندو نباشند کسی به تولید و سر و سامان دادن وضع اقتصادي علاقهمند نمیشود. پس نخست باید » امنیت« را بهوجود آورد تا »اعتماد« و »اطمینان« متولد شوند و سرمایهها جلب و چرخهاي اقتصادي جامعه به حرکت در آیند - رك: مکارم شیرازي، بیتا،ج11، ص . - 428از جمله مهمترین جنبههاي امنیت در جوامع مختلف، امنیت فرهنگی است. به عبارت دیگر یکی از مهمترین چالشهاي عمیق و گسترده در جهان امروز، حفظ امنیت و هویت فرهنگی میباشد.
فرهنگ، به مجموعهاي از هنجارها و باورهاي اجتماعی گفته میشود، که رفتارها براساس آن مورد ارزیابی قرار میگیرند - ملکی، 1386، ص. - 86 فرهنگ عمومی، حداقل بر سه رکن آگاهی، باور و التزام استوار است. بهطوري که پیچیدهترین و مهمترین مؤلفه امنیت ملی در هر کشور، امنیت فرهنگی است. براي کشورهایی مانند جمهوري اسلامی ایران که هویت ایرانی اسلامی به عنوان یکی از منابع قدرت نرم آن محسوب میشود، توجه به مؤلفه هویت فرهنگی از اهمیت ویژهاي برخوردار است - همان - .عوامل مختلفی در تضعیف و یا تقویت امنیت فرهنگی جامعه مؤثر هستند اما برخی از عوامل و مسائل فرهنگی، اجتماعی کاربردي دو سویه در قبال امنیت فرهنگی دارند؛ یعنی هم موجب تقویت آن میشوند و هم باعث تضعیف و یا حتی نابودي آن.
از جمله این عوامل کاربردي و مؤثر، مسئله پوشش، حجاب و عفتمداري زنان یک جامعه است. حجاب و عفاف در یک جامعه چنان قدرتی دارد که هم میتواند امنیت فرهنگی به بار آورد و هم میتواند موجبات از بین رفتن آن را فراهم سازد. آنچه در این پژوهش درصدد تحلیل و بیان آن هستیم، تبیین جایگاه کاربردي و جریانساز عفاف و حجاب در گفتمانسازي و تقویت امنیت فرهنگی جوامع اسلامی میباشد. به عبارت دیگر در صدد بیان راهکارها و آسیبهاي متأثر از فرهنگ حجاب و عفاف، در تقویت و یا تضعیف امنیت فرهنگی میباشیم.
.1- 1 اهمیت پژوهش: مقوله »نظم و امنیت« از دیدگاه اسلامی یکی از مهمترین اصول حیات و اساسیترین شاخصه و شاکله حکومت و نظام سیاسی است. چنانچه مقام معظم رهبري - زیدعزّه - نیز بدان اشارهمینمایند: »امنیت، بسیار مقوله مهمی است و بدون امنیت، یک کشور در همه عرصهها و صحنههاي فعالیت و تلاش، دچار مشکل است؛ در مقوله علم، در مقوله پیشرفتهاي اقتصادي، در مقوله مسائل معیشتی و شهروندي، در مقوله سازندگی کشور، در همه مقولاتی که میتواند افتخارات بزرگ ملی را براي یک کشور به ارمغان بیاورد، پیشنیاز اصلی و اساسی عبارت است از امنیت« - بیانات در مراسم مشترك یگانهاي نظامی استان کرمان، . - 15/02/1384
- بنابراین - بایدامنیت همهجانبه مورد توجه باشد؛ امنیت اجتماعی، امنیت اقتصادي، امنیت فرهنگی، امنیت آبرویی - بیانات در خطبههاي نماز جمعه تهران ،. - 1380/02/28 امنیت فرهنگی نیز مانند امنیت سیاسی لازمه توسعه است و تا امنیت فرهنگی نباشد نباید منتظر توسعه باشیم - روحانی، 1376، ص. - 203-202 امنیت فرهنگی از اهمیت فوقالعادهاي برخوردار است و به عبارت دیگر اگر امنیت فرهنگی وجود داشته باشد، امنیت سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و نظامی هم به وجود میآید. حجاب و عفاف نیز به عنوان مسئلهاي اجتماعی تأثیرات بسزایی در ایجاد امنیت فرهنگی ایفا مینماید که در ادامه به آن خواهیم پرداخت و آثار مثبت و منفی آن را بیان خواهیم نمود.
.1-2 اهداف پژوهش: ازجمله اهداف ما در این نوشتار، تبیین جایگاه جریانساز عفاف و حجاب در مسیر امنیت فرهنگی جوامع میباشد. همچنین راهکارهاي گفتمانساز و آسیبها و چالشهاي برخواسته از فرهنگ عفاف و حجاب در مسیر ایجاد امنیت فرهنگی، را نیز مورد هدف بررسی و تبیین قرار دادهایم.
.1-3 پیشینه تحقیق: در مورد عفاف و حجاب و همچنین پیرامون موضوع امنیت فرهنگی جامعه، مقالات و کتب مناسبی نوشته شده است. اما مقاله یا کتابی که خاصه به ارتباط این دو مقولهرداختهپ باشد، ظاهراً تدوین نشده است. و آنچه در این نوشتار فراهم آمده از پژوهشهاي نادر و کمتر بررسی شده میباشد و بیشتر جنبه تولیدي دارد تا تقلیدي و رونوشت از دیگران.
.2 ادبیات نظري
.2-1 حجاب
.2-1-1 در لغت: »حجاب« واژهاي عربی است و زبانشناسان عرب، براي آن، دو معناي اصلی برشمردهاند:
الف - حجاب، به مفهوم مانع و حائل میان دو چیز است؛ خواه آن دوچیز ارزش مادي و اشیاي محسوس باشد و یا از امور معنوي و غیرمحسوس. راغب میگوید:الحجب» والحجاب المنع من الموصولِ؛حجب و حجاب به معناي منع از وصول و رسیدن دوچیز به همدیگر است« - راغب اصفهانی، 1412ق، ص. - 219 صاحب مقاییس اللغه نیز میآورد: »حجب داراي یک معناي اصلی است و آن منع است. گفته میشود: حجبته، یعنی منع کردم او ر « - ابن فارس، بیتا، ج2، ص. - 143
ب - حجاب به معناي ستر و پوشش؛ حجاب یعنی پوشش و حجاب درون انسان، یعنی آنچه که بین قلب و سایر آن حائل میشود. - جوهري، 1407ق، ج1، ص - 107 چنانکه ابن منظور نیز، حجاب را به معناي ستر دانسته: حجاب به معناي ستر و پوشش است؛ »حجبه« یعنی آن را پوشانید، زن محجوب، زنی است که پوشیده باشد. - ابن منظور، 1405، ج1، ص . - 298
.2-1-2 در اصطلاح: حجاب در کاربرد فقهی و اصطلاح فقیهان، قلمرو کوچکتر و معناي محدودتري دارد و مقصود از آن، پوشش ویژهاي براي زنان است که مانع و بازدارنده نگاه نامحرمان به او ویا مانع انگیزش تمایل جنسی مردان باشد. شهید مطهري - - معتقد است که هر پوششی حجاب نیست بلکه آن پوششی حجاب نامیده میشود که از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد - مطهري، 1381، ج19، ص. - 430 منشأ پیدایش و خاستگاه این اصطلاح و معنا، شماري از نصوص روایی و آیات قرآنی است که در برخی از آن نصوص، واژه حجاب در معناي پرده و چیزي که مانع از دیده شدن میشود، به کار رفته و در برخی نیز هرچند واژه حجاب به کار نرفته است، اما مضمون و محتواي آن، حجاب به معناي پیش گفته را میرساند - جمعی از نویسندگان، 1391، ص. - 694
.2-2 عفاف
.2-2-1 در لغت: عفاف نیز واژهاي عربی است که با فرهنگ اسلامی و دینی وارد زبان فارسی شده است. عفاف را به معناي خود نگهداري و بازداشتن نفس انسانی از محرمات و خواهشهاي شهوانی دانستهاند. راغب در مفردات میگوید: »عفت حالت نفسانی است که مانع تسلط شهوت بر انسان میگردد و انسان عفیف کسی است که با تمرین و تلاش مستمر و پیروزي بر شهوت به این حالت دست یافته باشد« - راغب اصفهانی، 1412ق، ماده عف. -
.2- 2-2 در اصطلاح: عفاف اصطلاحی اخلاقی است. عالمان اخلاق، عفاف را در شمار مهمترین فضایل اخلاقی جاي دادهاند و فیلسوفان در حکمت عملی به آن پرداختهاند. ملاصدرا در اسفار عفاف را چنین تعریف میکند: »عفاف، منشی است که منشأ صدور کارهاي معتدل میشود نه پردهدري میکند و نه گرفتار خمودي میشود« - شیرازي، بیتا، ج2، ص. - 38 عفاف معناي فراتر از پاكدامنی از فحشا و زنا دارد. قرآن کریم و نصوص روایی نیز، عفاف را در معناي وسیعتر از عفاف و پاکی جنسی بهکار برده و آن را به معناي خودنگهداري و تسلط بر خویشتن میداند؛ امام علی - - در حکمت 474 نهجالبلاغه مقام و جایگاه انسان عفیف را با مقام شهید در راه خدا مقایسه میکند و میفرماید: »پاداش مجاهد شهید در راه خدا، بزرگتر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست که قدرت برگناه دارد و آلوده نمیگردد، همانا عفیف پاکدامن، فرشتهاي از فرشتههاست« - دشتی، 1386، ح474، ص. - 531
.2-3 امنیت فرهنگی
دو واژه »امنیت« و »فرهنگ« از واژگانی هستند که هر محققی را، در ارائه تعریفی جامع و مانع از آنها، با مشکل
