بخشی از مقاله
چکیده
شیخ مفید دانشمند بلند آوازهی جهان تشیع نه تنها در مباحث کلامی و اعتقادی- که بالطبع رویکردی عقلی دارد- از عقل و استدلال های عقلی بهره برده بلکه در مباحث نقلی ، نیز از عقل، فراوان سود جسته و بر بهرهگیری از آن تاکید کرده است. از این رو نحوهی جمع میان عقل و نقل در اندیشهی کلامی او حایز اهمیت است. نویسندهی این مقاله بعد از بیان مختصری از روش کلامی شیخ مفید، و جایگاه عقل و نقل در اندیشهی او، به بیان چگونگی و نحوهی جمع میان این دو می پردازد و در پی آنست تا تصریح کند که شیخ مفید به عنوان سردمدار جریان عقلگرایی تاویلی، با وجود تاکید فراوان بر توانایی عقل، توانسته از نقل به عنوان منبعی انکار ناپذیر در کنار عقل در مسایل کلامی به خوبی استفاده کند.
مقدمه
شیخ ابوعبداالله محمدبن محمدبن نعمان، ملقب به مفید، متکلم و فقیه بزرگ امامی، شاخص تفکر شیعی در قرن چهارم به حساب میآید. اگر بخواهیم پنج چهرهی اصلی کلام شیعه را از آغاز تاکنون نام ببریم بدون تردید شیخ مفید یکی از آنها است. قرن چهارم و پنجم دوران شکوفایی و رشد همه جانبهی علوم مختلف اسلام است. نحلههای اصلی کلام اسلامی یعنی معتزله و اشاعره و شیعه در این زمان در دادو-ستد مستمر فکری بودند. سلوک فکری شیخ مفید در مقایسه با دو جریان عمدهی عقلگرایی گاه افراطی معتزلی و نقل گرایی تفریطی اشعری از نکات قابل بحث حیات فرهنگی در قرن چهارم است.
از آنجا که شیخ علاوه بر درک محضر متکلمین، فقها و محدثین شیعی از قبیل شیخ صدوق و ابن جنید اسکافی، از مشایخ معتزله هم بهره برده است. آشنایی وی با افکار اصلی آن عصر از سرچشمههای اصیل آنها حاصل گشته است. شیخ مفید به مثابهی پاسدار توانای مرزهای تفکر شیعی به تهذیب و تنقیح و تکمیل و مرزبندی دقیق اندیشهی کلامی شیعه پرداخت. او به-سان گوهرشناسی خبره صدفهای پر دُر را از جریانهای مختلف فکر دینی صیدکرد و با دادوستد مداوم با ارباب نظر و صیقل دایمی اندیشه با مناظرات علمی و پرسش و پاسخهای فنی، فکری منقح و منسجم و قوی ارایه کرد. او با تعدیل عقلگرایی معتزلی و گرایش اهل حدیث و اشاعره بر ظواهر، هر دو عنصر عقل و وحی را در نظامی پویا بهکارگرفت.
دستگاه اندیشهی او از افراطها و زیادهروی معتزلی در استفاده از دلیل عقل منزه است، در حالی که از جمود مقلده اشعره و ظواهر شرعی نیز برکنار میباشد. او با استخدام درایت در کنار روایت و با بهره گرفتن از تعقل در کنار تعبد جلوهای تازه از تفکر اسلامی را عرضه کرد. بنابراین بحث دربارهی اندیشهی کلامی شیخ مفید و چگونگی تعادل برقرارکردن بین عقل و نقل در اندیشههای او حایز اهمیت است.
در بررسیهای قبلی که به اندیشههای کلامی وی پرداخته شده است، محوریت بحث بر عقلگرایی و میزان معقولیت در اندیشه و آثار اوست. از این رو بر آن شدهام تا در این تحقیق به بررسی دقیق نسبت عقل و نقل در اندیشهی کلامی شیخ مفید بپردازم. آنچه که از بررسیها در این زمینه حاصل شده، حاکی از آنست که شیخ مفید سرآمد عقلگرایان است که با ابداع روش عقلگرایی تاویلی با ضوابط و معیار های برگرفته از قرآن و سنت به ابداع روش معتدل و فراگیر در جمع میان عقل و نقل توفیق یافته است. در ادامه به روشنکری بیشتری از این موضوع و اینکه شیخ مفید چگونه توانسته است میان عقل و نقل آشتی برقرار کند خواهیم پرداخت.
نگاهی گذرا به روش کلامی شیخ مفید
در روش او استدلال عقلی جایگاه ویژهای دارد. او نظر و استدلال را امری لازم میداند و معتقد است که نهی از استدلال و نظر صحیح نیست چراکه کنارهگیری و دوری از آن موجب افتادن در ورطهی تقلید است که به اتفاق عالمان و نص قرآن وسنت، امری مذموم و ناپسند است لذا روایتهایی را که شیخ صدوق در نهی از استدلال و مناظره آورده توجیه کرده است. او تقریبا در کلیهی مسایل کلامی و امهات و اصول اعتقادی تقدم را با عقل دانسته و بیش از آنکه از نقل بهره بگیرد از استدلال عقلی استفاده میکند و تنهایی در جایی به نقل تمسک میکند که یا دلیل عقلی از آن ساکت بوده و برهان عقلی بر امتناع آن قائم نباشد و یا در موافقت با آن باشد که در اینصورت نیز نقل به عنوان تایید است نه دلیل. او به این نکتهی اساسی توجه داشته است که در جاهایی دست عقل کوتاه است و توان رسیدن به آن را ندارد لذا برخلاف معتزله به عقل-گرایی افراطی دچار نشده است و روش فکری ابولقاسم بلخی که میخواست اصول دین و شریعت را با عقل و اجتهاد ببیند مردود میداند. روش او در مباحث کلامی به سه گونه قابل تقسیم است :
.1مباحثی که عقلی محض بوده و نقل، اثباتا و نفیا در آن نقشی ندارد مگر از باب تایید و تاکید. تاویل ظاهر برخی از آیات و روایتها که در ظاهر با حکم عقل همخوان نیست، به همین جهت و با همین روش است.
.2مباحثی که فاقد حکم ضروری عقلی هستند یعنی عقل در اثبات ضروری و یا نفی و سلب وجودی آن حکمی ندارد فقط جواز و امکان آن را اثبات کرده و از بیان ضزورت وقوعی آن ساکت است. مسائل "درون دینی" - متفرعات اصول اعتقادی - که جهت اثبات ضرورت وقوعی و یا عدمی آنها باید به نقل مراجعه کرد از این قبیل اند . شیخ در این قبیل مسایل ابتدا عدم منع عقلی آنها را متذکر شده و سپس مقتضای مدلول دلیل نقلی یعنی آیات و روایتها را بررسی کرده است که یا بر وقوع و اثبات آن مسایل دلالت میکند یا بر نفی و عدم وقوع آن رهنمون میشود.
مثلا در بحث از ختم نبوت او دلیل عقلی بر خاتمیت را قبول ندارد و به دلیل نقلی تمسک میکند چرا که معتقد است عقل از بعثت پیامبر دیگری بعد از پیامبر اکرم و نسخ شریعت وی منع نمیکند. همان طور که شرایع پیامبران قبل از آن حضرت نسخ شده ممکن است شزیعت او نسخ شود و صرفا اجماع و علم به اینکه بعثت جدید خلاف دین رسول خدا است از نسخ آن منع میکند.
او همچنین در جواز تحریف قر آن به زیادی و نقص به عقل استناد کرده و معتقد است که عقل آن را محال نمیداند. هرچند بعد از بحث مبسوطی او خود به استناد نقل قول به عدم تحریف قرآن را می پذیرد.
.3مباحثی که نقلی محض بوده و صرفا آنچه که در مقام استدلال کارایی و کاربری تام دارد دلیل نقلی است و دلیل عقلی هیچ گونه دخالتی در آن ندارد. او برخی از صفات الهی را مانند سمع، بصر، مدرک و مریی از این راه اثبات میکند . - جبرئیلی، 1389، صص -183 - 185
جایگاه عقل در نگاه شیخ مفید
از نظر شیخ مفید عقل قوه و یا ابزاری است که انسان به وسیلهی آن به استنباط میپردازد. او در این تعریف عقل را معنایی میداند که ابزار و وسیلهی ادراک و شناخت امور است. به نظر میرسد در دیدگاه او علوم نظری مانند معلومات تجربی و قیاسی از راه عقل تحصیل می-شود زیرا درک بدیهیات و علوم ضروری به هیچ قوهای از قوای نفس احتیاجی ندارد دربارهی این بیان تنها یادآور میشویم که نظر او با تعریفی که متکلمان دیگر شیعی چون شیخ طوسی و بزرگان اهل اعتزال و اشعری ارائه میکنند به کلی متفاوت است.
از دید ایشان عقل مجموعهای از علوم بدیهی یا علم به وجوب واجبات و استحالهی امور ممتنع و یا حسن و قبح اشیا است و نه قوه یا غریزه. پس از شیخ مفید متکلم امامی دیگر خواجهی طوسی همچون فخر رازی عقل را به غریزه و یا قوهای که مستلزم به علم به برخی از معلومات ضروری است تفسیر کرده است لذا میتوان گفت نظر شیخ مفید در بیان حقیقت عقل با نظریات خواجهی طوسی و فخر رازی نزدیکی زیادی دارد، با این تفاوت که شیخ مفید برخلاف آنها قصد تعریف عقل را به عنوان مناط تکلیف نداشته است.
با اینکه شیخ مفید نظام کلامی خود را با اعتماد به توانمندیهای عقل بر آن بنیان نهاده است، خود تصریح میکند که عقول بشری دربارهی برخی از امور مجال ندارد و نمیتواند اظهار نظر کند. به عقیدهی مفید، گاه عقل امری را نه واجب میداند و نه ممتنع، و به این ترتیب دربارهی آن اعلام بینظری میکند و برخی از این موارد را شیخ مفید بر شمرده است: برتری امامان بر تمامی انبیا و رسولان پیشس از پیامبر اسلام، آگاهی امامان از صنایع و فنون و سایر زبانها، نزول وحی بر ایمه و ظهور معجزات الهی به دست ایشان، ظهور معجزات به دست عاملان و سفیران و نواب خاص امامان، شنیدن کلام فرشتگان توسط امامان معصوم، از نظر شیخ مفید در تمامی این موارد در صورتی که نقل معتبری دربارهی آن امر نظری اثباتی یا نفی اظهار بدارد، آن نقل پذیرفتنی و مسموع است.
جایگاه نقل - وحی - در نگاه شیخ مفید
شیخ مفید در اوایل المقالات عبارتی دارد که معانی مختلفی را از آن میتوان استنباط کرد . وی سخن خود را با این عنوان آغاز میکند "عقل از سمع جدایی ندارد و تکلیف جز از طریق پیامبران راست نمیآید. " مفید در ادامه اظهار میدارد : همهی ائمه اتفاق نظر دارند که عقل هم در دانش خود و هم نتایج آن به سمع نیازمند است و هیچ گاه نمیتواند از سمعی که عاقل را بر چگونگی استدلال آگاه میسازد جدا شود و در ابتدای تکلیف شرعی در عالم، وجود رسول ضرورت دارد. ظاهر عبارت یاد شده موهم اینست که شیخ عقل را همیشه و همه جا به همراه سمع یا نقل حجت میداند و هیچ گاه بدون همراهی آن نمیتواند حقیقتی را کشف نماید و حتی دربارهی چگونگی استدلال و احتجاج نیز محتاج راهنمایی و هدایت نقل است. در ادامهی این عبارت، مفید اصحاب حدیث را موافق این رای امامیه و گروه-های معتزله و خوارج و زیدیه را مخالف آن میداند، "آنها - معتزله - میپندارند که عقلها به طور مجرد و جداگانه از سمع و یدون اینکه متوقف بر آن باشند، عمل میکنند".
از نظر شیخ مفید، دستیار و کمک عقل در کشف حقایق ، "وحی" است به" نقل" . او در اینباره به یک اصل کلی توجه کرده است: همهی احادیث منسوب به امامان حق نیست و گاه مطالب باطلی به آنها نسبت داده شده است. بر این اساس او معتقد است حدیث منقول از معصوم تنها پس از کارشناسی و تحقیق قابل اعتماد است. او برای تشخیص روایات حق توسط اهل فن چندین ملاک را پیشنهاد کرده است: مورد عمل شیعه باشد، گروه راویان آن معتبر و ثقه باشند، آن روایات در چند نسل بعد به طور مکرر توسط اصحاب امامان تکرار شده باشد، اغلب اصحاب امام معصوم با آن موافق باشند، با قرآن و نقل تعارضی نداشته باشد. از سوی دیگر مفید خبر واحد را تا هنگامی که با روشهای خاصی دربارهی انتساب آنها به امام معصوم اطمینان حاصل نشده باشد، قابل اعتنا نمیداند.
با همهی احترامی که شیخ مفید برای استاد خود شیخ صدوق قائل است در این مورد او را به شدت مورد انتقاد قرار میدهد.:" صدوق آنچه را شنیده روایت کرده و همهی آنچه را حفظ داشته نقل کرده است بی اینکه صحت آن را تضمین نماید". به نظر مفید برخی از روایاتی که توسط صدوق مطرح شده از اخبار آحاد است که نه موجب علم میشود و نه موجب عمل. او نه در مورد متن روایات تاملی کرده و نه در باب راویان آن به طوری که او حتی از کسانی که غفلت و یا اشتباه از آنها سر میزند نیز روایت نقل کرده است. مفید در این موارد روش صدوق را همانند راه اصحاب حدیث که تنها به نقل روایت درست یا نادرست اکتفا میکند و هیچ تلاشی برای تشخیص روایت صحیح ندارند دانست است.
مفید گاه دربارهی صدوق میگوید: " سخن شیخ در این باره محصل نیست و معانی گفتههای او مختلف و تناقضآمیز است و این بدان جهت است که او به ظواهر احادیث توجه کرده و خود نیز از کسانی است که اعتقاد ندارند با نظر و تفکر باید میان حق و باطل را تشخیص داد و تنها برآنچه حجت است عمل نموده ". مفید بسیاری از ادلهی روایی مورد استناد محدث ثانی چون شیخ صدوق را در مباحث اعتقادی مورد انتقاد و جرح و تعدیل قرار میدهد. مفید در مقام تعریض به استاد خود چنین اظهار میدارد که هر کسی نتواند از کلید عقل و نظر در فهم روایات بهره گیرد و به ظواهر آنها بپردازد و از بررسی عقلانی آنها عاجز باشد همچون شیخ صدوق به ضعف انحطاط گرایانه بر روایات ضعیف تکیه میزند.
از نظر تعالیم شیعی میان عقل و وحی هرگز احتمال بروز ناهماهنگی و تعارض وجود ندارد، ولی بین یک دلیل عقلی و دلیل نقلی بروز حالت ناهمخوانی و حتی تعارض کاملا محتمل است. البته در این مورد نیز اگر هر دو دلیل عقلی و نقلی قطعی باشد، هیچ تعارضی رخ نمیدهد. در هر حال، این دو اگر همافق هم نباشند، بدین صورت است که عقل در مورد مسالهای خاص حکمی صادر نکرده است یعنی نه نظر اثبات داده و نه آن را ممتنع اعلام کرده است. در این مورد اگر نقل معتبر، نظر مثبت یا منفی داشته باشدآن رای لزوما و شاید به حکم عقل سلیم پذیرفتنی است.
