بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه چالشها و بحرانهای زیستمحیطی به عنوان یکی مسئله جهانی مورد توجه سیاستگذاران و برنامهریزان قرار میگیرند. در این زمینه راهکارها و رویکردهای متعدد بر اساس وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جوامع پیشنهاد گردیده-اند و به ندرت سیاستهای زیستمحیطی دین و آموزههای دینی را مورد توجه قرار دادهاند. حال آنکه آموزههای ادیان الهی سرشار از مفاهیم اخلاقی و آموزشی در زمینه محیطزیست هستند. در این میان دین اسلام و سیره اهل بیت منبعی بیبدیل در ارتقا اخلاق، آگاهی و مسئولیتپذیری زیستمحیطی است. لذا در این پژوهش با استفاده از روش کتابخانهای با چارچوب مشخص به جمعآوری احادیث در زمینه محیطزیست پرداخته شده است. همچنین به ارتباط این آموزههای الهی و چالشهای عصر حاضر در زمینه محیطزیست و ارائه راهکارهایی در جهت بهرهمندی از این آموزهها در سیاستگذاری و برنامهریزی محیطزیست توجه گردیده است. نتایج بیانگر آن است که سیره اهل بیت، گنجینهای ارزشمند از آموزههای زیستمحیطی می-باشد که میتواند در تغییر رویکرد بشر از تخریب به حفاظت و احیا سرمایههای طبیعی موثر واقع شود. امید است که نتایج این پژوهش گامی باشد در راستای ارتقای آگاهی و مشارکت تمام اقشار جامعه در زمینه حفاظت و صیانت از محیطزیست.
واژگان کلیدی: محیطزیست، اسلام، سیره اهل بیت، آموزش
مقدمه:
طی دو قرن اخیر، با اوجگیری توانایی فنآوریها، تعادل زیستمحیطی به زیان طبیعت بر هم خورده است. لطمات وارده بر طبیعت در این دوران اسفبار و گاه جبرانناپذیر شد و در ربع آخر قرن بیستم، از مرز فاجعه گذشت. توسعه روزافزون بشر نباید مخل انسجام طبیعی و موجب نابودی دیگر موجودات زنده شود. در نظر بسیاری از محققان محیطزیست، یکی از مولفه های مهم بحران زیستمحیطی کنونی، بعد معنوی و اخلاقی آن است. در اینجاست که ادیان جهان می توانند در مشارکت با افرا ، نهادها و جریانهای پیشگام که به مسائل زیست محیطی می پردازند ، نقش مهمی ایفا کنند. ادیان علیرغم تاخیر در پر داختن به این بحران، اکنون با شیوههای قابل ملاحظه و خلاقانه شروع به پاسخگویی کردهاند. آنها فقط به بازاندیشی مباحث کلامی خود مشغول نیستند بلکه علاوه بر این به بازنگری در اعمال و شعائر و تعهدات دیرینه زیست محیطی خویش هم توجه کردهاند.
بدین منظور ماهیت دین و اخلاق مورد چالش و تفسیر قرار گرفته است. بازنگری در جهانبینیهای حاصل از عقاید و اعمال دینی می تواند برای احیاء کیهانشناسیهای جامع به گونهای بسنده و نیز ایجاد چارچوبهای مفهومی وسیع و اخلاقیات زیست محیطی موثر و کار آمد برای قرن بیست و یکم حیاتی باشد - امینزاده،. - 1382از نظر بسیاری از اندیشمندان، بحران زیست محیطی با این پیچیدگی و گستره تنها حاصل برخی عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیست. این بحران همچنین بحرانی اخلاقی و معنوی نیز هست که برای پرداختن به آن، ما به درکی فلسفی و دینی از خود به مثابه مخلوقات طبیعی نیازمندیم که در چرخه حیات به دنیا آمده و به اکوسیستم وابستهایم .بنابراین باید بار دیگر ادیان را با توجه به بحران زیستمحیطی فعلی مورد بررسی قرار داد.
این بدان سبب است که ادیان چه به صورت آگاهانه و چه ناخود آگاه کمک می کنند نحوه تعامل خود را با طبیعت شکل دهیم. ادیان حاوی حکایات بنیادین تفسیری درباره ماهیت انسان و طبیعت - اینکه ما از کجا آمدهایم و به کجا خواهیم رفت - هستند. ادیان همچنین به ما می گویند که چگونه باید با دیگران رفتار کنیم و چگونه با طبیعت رابطه برقرار سازیم. این ارزشها جهتگیری اخلاقی یک جامعه را می سازند. بنابراین ادیان، جهانبینی و اخلاقیاتی را پدید می آورند که شالوده رویکردها و ارزشهای جوامع و فرهنگهای مختلف را می سازد . - Yachkaschi and Yachkaschi, 2012 - حفاظت از محیطزیست به آحاد جامعه وابسته است و طرز تلقی و نگرش آنان، بر نوع رفتار آنها با محیطزیست تاثیر می گذارد. این که آنان چه درکی از رابطه خود با محیط زیست دارند و چگونه برای آن ارزش قائلند، در نهایت، سازنده محیط زیستی است که آنان در آن پرورش یافته و با سایر مخلوقات تعامل می کنند.
برخورداری افراد از اخلاق زیست محیطی مناسب، یک تضمین درونی برای رفتار درست با سایر مخلوقات و جلوگیری از صدمه به محیط زیست محسوب می شود. به همین دلیل، در مباحث جاری پیرامون حفاظت از محیطزیست، بر آموزش اخلاق زیست محیطی و تربیت انسانهای اخلاق مدار در تعامل با محیطزیست، تاکید فراوانی می شود - عابدی سروستانی و شاهولی، . - 1387آموزش زیستمحیطی نقش مهمی در حفاظت از طبیعت و محیطزیست دارد. در دهههای اخیر، به دلیل سیاستهای جهانی حفاظت از محیطزیست، مشارکت مردمی تبدیل به یکی از ارکان اساسی دستیابی به اهداف زیستمحیطی شده است. این مشارکت مردمی تنها در سایه آگاهی مردم از مشکلات محیطزیست و پیامدهای آن توسط آموزش امکانپذیر است.
اهداف برنامههای آموزش زیستمحیطی باید مشتمل بر افزایش آگاهیها و تفهیم آموزش زیستمحیطی افراد از طریق آموزش موثر و افزایش مشارکت افراد تاثیرگذار و تاثیرپذیر در تصمیمگیریهای محیطزیست باشد. افزایش سطح مشارکت مردمی در تصمیمگیریهای زیستمحیطی با استفاده از آموزشهای مرتبط، منجر به تعهد بیشتر مردم به روند توسعه پایدار گردیده که این خود منجر به تاثیر بسیار مثبتی در بهبود فرهنگ زیستمحیطی جامعه و دستیابی به توسعه پایدار دارد - یوسفپور و زمانی . - 1387اخلاق زیست محیطی، یکی از شاخه های فلسفه کاربردی است که با ارزشها، باورها و گرایشها سر و کار دارد و در بهترین حالت، میتوان آن را یک فرایند اصول نهاد در نظر گرفت که به دنبال ارائه راهحلهای اخلاقی برای مشکلات زیست محیطی از طریق پیوند علوم مختلف با گرایشهای اجتماعات انسانی است . - Dallmeyer, 2006 -
در پژوهش پیرامون اخلاق زیستمحیطی می باید به بومی بودن اخلاق زیست محیطی نیز توجه ویژه داشت زیرا، امروزه بر زیستمنطقهگرایی اخلاق زیستمحیطی تاکید می شود. زیستمنطقهگرایی، وضع و حالتی است که در تعریف و وضع اخلاق زیستمحیطی، منطقها و محلی بودن اخلاق زیستمحیطی، دنبال می شود . - Abaidoo, 1997 - این رویکرد، الزامات جدیدی را برای مراکز علمی و پژوهشی در بسط و توسعه اخلاق زیست محیطی مناسب و مبتنی بر فرهنگ، ارزشها، باورها و نگرشهای ویژه محل، گوشزد می کند، زیرا در فرآیند جدید تحولات جهانی و اجتماعی، مقوله هایی مانند تنوع و تکثر اهمیت یافتهاند و هویت، به یکی از متغیرهای اصلی در جهان امروز تبدیل شده است - خانیکی ،. - 1381به همین دلیل، پژوهش پیرامون اخلاق زیستمحیطی میباید به حفظ هویت دینی و تاریخی نیز کمک نماید همچنین، نباید فراموش شود که جوامع زیادی وجود دارند که نسبت به انسان، طبیعت و رابطه بین انسان و طبیعت، بینش متفاوت با نحوه تفکر جوامع سلطهگر کنونی دارند و این موضوع، یکی از اساسیترین مشکلات جهان غرب با سایر جوامع و از جمله، جهان اسلام به شمار میرود.
زیرا برای مثال، جهان اسلام نه تنها حاضر نیست الگوی غرب را برای دهکده جهانی بپذیرد بلکه، درصدد تقویت خود و بازیافتن مجدد خویش است .لذا، امروزه بحث و تبادل نظر زیادی درباره دانش اسلامی انجام میشود و تلاش بر این است تا تعریفی از علم ارائه شود که ضمن پذیرش مستندات علمی و عقلی علوم غربی، آن را در نگرش خاص خود از جهان، یعنی بینش اسلامی، ادغام کند - نصر، . - 1372برای پژوهش پیرامون اخلاق زیستمحیطی بیش از هر چیز، به شناخت انسان و پرداختن به باورها و ارزشهای اخلاقی در زمینه خاص فرهنگی جوامع نیاز است. به همین دلیل، میباید علاوه بر شناخت ارزشها و باورهای زیستمحیطی سایر جوامع، با بهرهگیری از منابع موجود در سنت و فرهنگ بومی خود، به تدوین و تبیین نظامنامه اخلاق زیست محیطی همت گماشت .
در این راستا، باید توجه داشت که اخلاق زیستمحیطی به دلیل تغییر در فناوری، اقتصاد، سیاست و همچنین وسعت، چندرشتهای و چندگانه بودن و برخورداری از ویژگی زیستمنطقهگرایی، متحرک و پویا است و به همین دلیل، نیاز است تاپژوهش پیرامون اخلاق زیستمحیطی با در نظر گرفتن سنت و شرایط فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی جامعه، به صورت مستمر و پیرارشتهای انجام شود و در انجام آن، حفظ هویت تاریخی و دینی به عنوان یک معیار مهم مد نظر قرار گیرد.بیتردید چالشهای مهمی که امروزه بشر در عرصه محیطزیست با آن دست و پنجه نرم میکند ناشی از نوع جهانبینی مکاتب فکری مختلف به موضوع طبیعت است. از این رو لزوم شناسایی یک نظام معرفتی که بتواند در راستای هماهنگی هرچه بیشتر رابطه انسان با طبیعت قدم برداشته و مقدمات کمال هر دو را فراهم سازد به یک ضرورت انکارناپذیر مبدل شده است - اکبری و اسفندیاری،. - 1389
چنانچه اخلاق زیستمحیطی بر مینای کانون ارزشی توحید محور تبیین شود، نه تنها مسئولیتپذیری نسبت به محیطزیست را افزایش میدهد بلکه میتواند به تحقق تفکر یگانگی انسان و طبیعت، فزایش ضمانت اجرا و گسترش دامنه رفتارهای اخلاقی انسان در تعامل با محیطزیست نیز بیانجامد - عابدی سروستانی و شاهولی، . - 1389جان. ر. ایورث، استاد دانشگاه کلمبیا، درباره مذهب چنین میگوید: »هیچ فرهنگ و تمدنی را در نزد قومی نمیتوان یافت مگر آن که در آن فرهنگ و تمدن شکلی از مذهب وجود داشته باشد. «رودلف باهرو - Rudelf Bahro - نظریهپرداز با نفوذ نهضت سبز نیز همه موجودات را بارقهای از رحمت خدا میداند. وی رستگاری بومی را مسئلهای مذهبی تلقی نموده، از رحمت خدا میداند و معتقد است که بشر نیازمند معنویت و روحانیت و تولد عصر طلایی جدیدی است که اصالت را در انسان پرورش دهد.
ضرورت گرایش دینی با پایداری و حفاظت منابع طبیعی را مادر - Mother - نیز یادآور شده است. وی به این مسئله استدلال میکند که حفاظت از منابع در فلسفه و مذهب ریشه دارد - میرسلیم،. - 1375در تأکید بر گرایش به دین، دکتر تاپفر مدیر اجرایی محیط زیست سازمان ملل نیز در گفت وگو با روزنامه همشهری در نیویورک بیان میدارد که »ما میخواهیم در زمینه مسائل زیستمحیطی با جهان اسلام یک همکاری مناسب و نزدیک داشته باشیم.« ایشان در ادامه میافزاید: »اعتقاد راسخ دارم که ارزشهای معنوی جهان اسلام بستر مناسبی جهت اجرای برنامههای لازم جهت حفظ آفریدههای خدا و تنوع زیست محیطی است - شاهولی،. - 1382به عبارت دیگر، یکی از موثرترین روشهای بالا بردن آگاهی مردم از خطرات پیش رو در زمینه تخریب محیطزیست و امکان دادن به نسلهای آینده که در محیطی واقعا قابل سکونت زندگی کنند، استفاده از آموزههای دینی و تاکید بر ارزشهای اسلامی و ترویج اخلاق زیستمحیطی نهفته در تعالیم الهی است.
مواد و روشها:
در این پژوهش با استفاده از منابع مکتوب در چهارچوب مشخص به بررسی رویکردهای مشارکتی بر مبنای نگرشهای اسلامی بهرهبرداران پرداخته شده است. در تحقیق حاضر بر اساس پژوهش میانرشتهای، سعی شده است تا ارتباطی کاربردی میان سیاستگذاری و برنامهریزی محیطزیست و مذهب برقرار گردد.
نتایج:
تعالیم اسلامی بیانگر این حقیقت است که اسلام سیستمی از ارزشها را معرفی می کند که رعایت آن، سیر تکاملی عالم وجود و از جمله انسان را تضمین می کند. این نظام در برگیرنده مباحث مربوط به محیطزیست از جمله نحوه استفاده از منابع، نحوه ارتباط انسان با طبیعت، و از همه مهمتر نحوه نگرش انسان به خویش و به عالم وجود و ارتباط بین آنها بوده و نه تنها برای انسان بلکه برای تمام موجودات دیگر از جمله حیوانات و گیاهان و حتی جمادات نیز حقی قائل است. مهمترین هدف خلقت عبودیت خداوند است. برای نیل به این هدف تبیین رابطه بین انسان و محیطزیست ضرورت دارد. زیرا انسان لحظه به لحظه در حال تعامل با محیطزیست خود است. مراحل اصلی این ارتباط از نظر اسلام عبارتند از کمالبخشی ، شناخت طبیعت و اصلاح و عمران زمین ؛ بدین معنا که هدف از تماس با طبیعت و بکارگیری عناصر و مواد آن در اعمال و فعالیتها باید بر کمالبخشی آنها متمرکز باشد. این کمالبخشی بر شناخت اجزا و ارتباط آنها استوار است و در نحوه اجرا باید اصلاح و عمران زمین را مد نظر قرار داد. - حدادی، - 1385
