بخشی از مقاله
خلاصه
معماری از دیر باز تجلی گاه احساسات ناب بشری و بستر ساز تحقق کمالات متعالی آدمیان بوده است. معماری اسلامی به عنوان یک هنر دینی، برای تحقق این کمالات از ابزار نشانه و نماد برای بیان حقایق متعالی بهره گرفته است. عدد، یکی از جلوه های نماد در هنر می باشد که انسان از دیرباز در طول دوران زندگی خود از آن بهره برده و نسبت به آن باور های خاصی پیدا کرده است. رمز پرداری عددی به عنوان کهن ترین ابزار از دانش بشری می باشد که انسان برای بیان مفاهیم از آنها استفاده کرده است. در معماری اسلامی نیز اعداد مقدس و کاربرد نمادین آنها به عنوان ابزاری برای بیان نمادین مفاهیم و باورهای مستتر در فرهنگ اسلامی از جایگاه در خور توجهی برخوردار می باشند.در همین راستا، در این مقاله به بررسی جایگاه اعداد مقدس اسلامی در معماری اسلامی ایران پرداخته شده و جهت درک بهتر موضوع و ارایه الگوی عملی در این باب، معماری مدرسه خان شیراز به عنوان یکی از نمونه های زیبا و هنرمندانه در بکارگیری اعداد مقدس در معماری یک بنای اسلامی، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی: اعداد مقدس، معماری اسلامی ،رمز پردازی عددی، مدرسه خان شیراز .
.1 مقدمه
معماری از دیر باز تجلی گاه احساسات ناب بشری و بستر ساز تحقق کمالات متعالی آدمیان بوده است. معماری اسلامی به عنوان یک هنر دینی، نیز همواره در این مسیر گام برداشته و برای تحقق این کمالات از نشانه ها و نماد ها برای بیان حقایق متعالی بهره جسته و بنا به ماهیت ذاتی اش که همواره سعی در بیان و نمایش معنویت در عالم ماده دارد، بیشترین استفاده را از آنها به عمل آورده است. در حقیقت در هنر و معماری اسلامی از نماد به مثابه نردبانی برای سفر روح از عرصه جهان مادی به عالم معنا بهره گرفته است. به همین جهت نماد پردازی و بخصوص نماد پردازی عددی، ابزاری است که معمار مسلمان می تواند به مدد آن باور ها و ارزش های اعتقادی و مفاهیم و حقایق قدسی و ازلی مستتر درفرهنگ اسلامی را با زبانی استعاری و نمادین در قالب صورت و فضایی کیفی متجلی سازد و بدین سان احدیت و وحدانیت ذات اقدس الهی را به تصویر کشیده و گذار از دنیای مادی و نیل به عالم معنویت و ملکوت را برای آدمی فراهم سازد. در همین راستا در این مقاله به بررسی جایگاه اعداد مقدس در معماری اسلامی ایران ، به عنوان یکی از جلوه های نماد در معماری، پرداخته شده است.
در مقاله حاضر، در گام اول به بررسی اعداد مقدس در فرهنگ ها و باورها و مذاهب دیگر پرداخته شده و سپس اعداد مقدس در فرهنگ اسلامی بیان گردیده و در گام بعدی به بررسی جایگاه این اعداد در معماری اسلامی ایران پرداخته شده است.در این راستا، مدرسه خان شیراز، به عنوان نمونه ای بر جسته از کاربرد نماد پردازی عددی و بهره گیری از رموز نهفته در آنها در طراحی معماری یک بنای اسلامی، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است تا بتوان به این مهم دست یافت که معمار مسلمان بنا چگونه توانسته اندیشه و باور های ناب اسلامی خود را به کمک استفاده نمادین از اعداد مقدس، در اثر معماری خود به منصه ظهور نهد تا بدین صورت بتواند علاوه بر پاسخگویی به نیاز ها و عملکرد های کالبدی فضا، روح معنویت را در کالبد فضا ی معماری بدمد و بیننده را از یک فضای مادی به فضای ماورایی و در نتیجه عالم معنا سوق دهد.
.2 روش پیشینه تحقیق
در این تحقیق با توجه به هدف، از روش توصیفی- تحلیلی بهرهگیری شده است. ابتدا با مطالعات کتابخانه ای به جمع عددنیز از جمله پدید ه های است که مختصّ انسان می باشد و همواره با اندیشه او همراه بوده و در افکار و اعتقادات او نیز نفوذ کرده است. کاربرد همیشگی این اعداد در طول زندگی بشر، سبب شده که در فرهنگ و آداب و رسوم تمدن ها و ادیان گوناگون نیز وارد شود و در نهایت برخی اعداد معیار نحسی و شومی و برخی نیز معیار سعد و میمنت واقع شوند. تفسیر عدد و عدد شناسی از علوم رمزی است و قدمت بسیاری در تاریخ دارد.
در زمینه اعداد و بخصوص اعداد مقدس و معانی نهفته و کاربرد نمادین آن ها در فرهنگ ها و ادیان مختلف، تحقیقاتی در مورد برخی از این عددها صورت گرفته است و مطالبی به صورت کتاب و یا مقاله منتشر گردیده است.
برای نمونه دکتر خیراله محمودی، مقاله ای در زمینه »جایگاه عدد سه در فرهنگ ها و آیین های باستانی ایرانیان« نوشته و آن به برخی اعداد مقدس در تمدن های کهن نیز پرداخته شده است. مهدی ممتحن و مجید خزایی در مقاله ای با عنوان »نگار ه های نمادین اعداد در قرآن، اسطوره و ادبیات«، تاریخچه اعداد و تأثیر و تأثرات متقابل عدد و تمدن انسانی و جایگاه نظام عددی در قرآن کریم و عدد در اسطوره و ادبیات باستانی مورد بررسی قرار گرفته است. در مقاله با عنوان اعداد نمادین 7 و 12 در موسیقی ایرانی نوشته بهروز وجدانی، مفاهیم نمادین اعداد 7و 12 پرداخته شده و جایگاه این اعداد را در موسیقی مورد مطالعه قرار گرفته است.
در کتاب حس وحدت نوشته نادر اردلان و لاله بختیار نیز اشاره مختصری به علم اعداد در اسلام شده است.محمد نقی زاده در کتاب جلوه هایی از زیبایی و هنر در سرزمین وحی، به ذکر معانی نمادین اعداد 1 تا 10 در منابع اسلامی و معرفی اعداد قابل طرح در کعبه معظمه اشاره شده است. اما منبع جامعی در مورد کلیه اعداد مقدس اسلامی و معانی و مفاهیم و کاربرد نمادین آن ها وجود نداشته است. به همین سبب نکارمده تلاش کرده در این مقاله فهرستی از اعدا د مقدس در اسلام و فرهنگ اسلامی را تهیه کرده و سپس به جایگاه این اعداد در معماری اسلامی ایران مورد بررسی قرار داده و با تحلیل یک نمونه موردی سعی در ارایه شیوه کاربرد نمادین مفاهیم واندیشه های اسلامی در قالب فضای معماری دارد.
.3 روش تحقیق
روش تحقیق مقاله حاضر » توصیفی- تحلیلی « می باشد. در روند این مقاله ابتدا منابع مکتوب مرتبط با موضوع جمع آوری و اطلاعات لازم از آنها استخراج و تجزیه و تحلیل شدند. سپس یک نمونه از بناهای معماری اسلامی ایران در دوره تیموری ، به عنوان یکی از بناهایی که کاربرد نماد پردازی عددی در طراحی معماری آن از خصوصیات بارز این بنا می باشد، به صورت موردی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.
.4 اعداد مقدس
عدد، مقولهای است که انسان با آن در طول دوران زندگی خود سروکار داشته و از آن به عنوان وسیلهای برای برآورده کردن نیازها و ادامه ادامه زندگی استفاده کرده است. اعداد از زمانی که انسان اشیای اطراف خود را شناخته است، خلق شدهاند. در حقیقتاعداد، جزء لاینفکّ اندیشه انسانی بوده و همپای آن رشد کرده است. با کمک اعداد بود که انسانها توانستند هرچه بیشتر ارتباط مظاهر را درک کنند و به واقعیتهائی که در پس آنها نهفته است، پی برند .[ 1@ نیکوماخس و فیلولانس از شاگردان فیثاغورث اعتقاد دارند که »هرچیز که بتوان آن را شناخت عدد دارد، زیرا ممکن نیست بدون عدد چیزی را درک کرد و شناخت.[ 2] «با گذشت زمان و تداوم کاربرد اعداد در زندگی بشر، اعتقادات خاصی نسبت به مفاهیم و کاربرد اعداد در بین فرهنگ ها و تمدن ها و آیین های مذهبی مختلف پدیدار گردید به گونه ای که برخی اعداد نحس و شوم و برخی دیگر مقدس شمرده شدند.
البته اعتقاد به تقدس و تنفر هر یک از اعداد در نزد ملل و فرهنگ ها و در دوره های مختلف، متفاوت بوده است. در اساطیر چین از عددهای فرد، به سعد و فرخندگی یاد شده است و آنها را نشانه سفیدی و روز و درخشندگی و آتش میدانستند و در نزد فیثاغورثیان این عددها غیرقابل حل و مذکر بودهاند و ماهیتی آسمانی داشتهاند. اما عددهای زوج برای مردم چین نحس و نامبارک و نشانه تاریکی و شب و سرما و ماده و آب و زمینیاند و در نزد فیثاغورثیان این گونه عددها گذرا و مونث و خاکی بوده است.[ 2]ایرانیها و بابلیها شصت و مضارب شصت را با ارزش میدانستند و انجام کارها را در این روها ترجیح می دادند2] .>فیثاغورثیان مانند بابلیها عدد را میپرستیدند، آنها برای این که با فراموش کردن عددی آن را نرنجانند به اغلب عددهای کمتر از 50 منزلتی الهی نسبت دادهاند .[ 2]در ادامه جهت آشنایی هرچه بیشتر با مفاهیم و ارزش های اعتقادی اعداد مختلف در نزد ادیان، ملل و فرهنگ های گوناگون، به برخی از این اعداد اشاره می شود:
-4-1 صفر
صفر در اندیشه های مختلف بیانگر عدم هستی، هیچ بودن و تجلی نیافتن و فقدان هر نوع کییّفت یا کمیّت - وبلاگ مهندسان ایران - . در آیین بودایی، هیچی و پوچی را می رساند. در آئین تائو نیز نماد خلأ و لاوجود است. فیثاغوریان، عدد صفر را عبارت از شکل کامل، جوهر فرد، ابداع کننده و شامل همه چیزمی دانند.
-4-2 یک
در چین عدد یک،آسمانی و نرینه و یانگ و فرخنده است. در آیین عیسوی، علامت پدر، خدا و الوهیت است.در نزد عبرانیان، آدونای، سرور آسمانی، فرخنده و جوهر فردیت و هوش پنهانی است. تائوئی ها معتقدند که تائو، یک راو یک، دو
