بخشی از مقاله
چکیده
براساس مطالعات تاریخی، قبل از اسلام زنان در برهههایی از تاریخ به عنوان کالایی بی ارزش به شمار رفته و از جایگاه مناسبی در بسیاری از عرصهها برخوردار نبودند. اما با ظهور اسلام شکاف موجود میان جایگاه زن و مرد از بین رفته و جایگاه زنان در عرصه خانواده و اجتماع ارتقا یافت. با توجه به اینکه موضوع زن و مسائل مربوط به آن از جمله نقش، جایگاه و حقوق وی همواره از چالشهای جامعه بوده است پژوهش حاضر در صدد است با رجوع به منابع اصیل دینی-قرآن و روایات معصومین - ع - -نگرش اسلام به زن و جایگاه و حقوق خانوادگی وی را استخراج نماید. اسلام تفاوتهای حقوقی زن و مرد را متناسب با تفاوتهای حقیقی آنان دانسته که این امر مایه نقص یکی و کمال دیگری نمیباشد بلکه قانون خلقت با این تفاوتها تناسب بیشتری بین زن و مرد و مکمل بودن آنها برای یکدگیر برقرار میکند.
واژگان کلیدی: زن، خانواده، جایگاه و حقوق زن، اسلام.
-1 مقدمه
موضوع زن و خانواده از مسائلی است که همواره در طول تاریخ مورد توجه بوده و دیدگاههای متفاوت و بعضاً متضادی در این باره وارد شده است. تا قبل از ظهور اسلام به واسطه برتری جسمانی مردان بر زنان شخصیت و جایگاه زنان بسیار تنزل یافته بود و دختران مایه ننگ و طوق لعنت به شمار میرفتند. چنانکه خداوند در قرآن کریم دراین باره میفرماید: وَ»بُشﱢرَإِذاأَحَدُهُمْبِالْأُنْثیظوَلﱠجْهمُسْوَدهُ هُوَاکَظیم« - نحل - 58/ اما اسلام با احکام و قوانین بی بدیل خود با حفظ معیارها و ارزشهای اخلاقی شخصیت از دست رفته زنان را احیا کرده و آنان را مایه رحمت و برکت معرفی نمود و از این طریق آنان را به سوی جایگاه واقعیشان رهنمون ساخت.
اسلام بیش از هر فرد و مکتبی، به مسائل زنان اهتمام ورزیده و آیات و روایات زیادی در قرآن کریم و سیره ائمه معصومین - ع - مبنی بر تصدیق این موضوع وجود دارد. برای مثال در رابطه با رعایت حقوق زنان قرآن کریم میفرماید: »با زنان به شایستگی رفتار کنید.« - نساء - 19/خانواده اولین نهاد در جامعه و به وجود آورنده اجتماع است. بنابراین جامعه سالم در پرتو خانواده سالم شکل میگیرد. اهمیت این نهاد در ثبات و برقراری نظام اجتماعی و فرهنگی جوامع و نقش محوری زن در نهاد خانواده بر کسی پوشیده نیست.منشأ بسیاری از مشکلات امروز جوامع بخصوص در غرب، در مورد زن و خانواده، عدم توجه به جایگاه واقعی زنان در خانواده و اجتماع و رویکردهای متناقض و نادرست آنها در این مقوله است.
در مکتب حیات بخش اسلام به دلیل نظر واقع بینانه این دین به انسان و وظایف و تکالیف او، موقعیت زنان نیز به نحو اصولی و منطقی مورد توجه قرار گرفته است. اسلام، با عنایت به ساختار فیزیکی و روحی زنان، حقوق و تکالیف آنان را تبیین کرده است. بنابراین، امروزه حل مشکلات زنان نیازمند شناخت عمیقِ جایگاه این قشر عظیم جامعه در مکتب اسلام است تا از آن برای ارتقاء جایگاه زنان بهره گیرد.از این رو در این پژوهش در صدد هستیم با استفاده از منابع معتبر دینی- قرآن و روایات معصومین - ع - - که عدل و مفسر آیات قرآن میباشد موضوع جایگاه زنان و حقوقی که اسلام در محیط خانواده برای آنان تعیین نموده و بر عهده مردان قرار داده است را بررسی نماییم.
.2 آفرینش زن در اسلام
قبل از بررسی جایگاه زن در خانواده از دیدگاه اسلام نخست لازم است نگرش این دین نسبت به دو جنس زن و مرد، مورد بررسی قرار گرفته تا مشخص شود هر کدام در مقابل یک دیگر از چه جایگاه و شخصیت خانوادگی، اجتماعی، حقوقی، و...برخوردار هستند.در این باره ممکن است با سوالاتی از این قبیل رو به رو شوید که از دیدگاه قرآن شخصیت مرد از زن بالاتر است و یا بالعکس، زن از ارزش بیشتری برخوردار است یا هر دو منزلتی یکسان دارند و ملاکهای دیگری غیر از جنسیت در برتری منزلت انسان دخالت دارد؟ حدود امتیازات و تفاوتهای این دو جنس از نظر اسلام چیست؟با توجه به این که هر گونه پاسخی به این سوالات داده شود رفتار متناسب با آن بروز خواهد کرد و در نحوه تعامل آنها با یکدیگر تأثیر مستقیمی دارد، زیرا عمل هر انسانی فرع بر عقیده اوست و او رفتار خود را به تناسب عقاید خویش انجام میدهد و هیچ کس نیست که بدون عقیده کاری انجام دهد، پس عمل انسانها بر اساس اندیشه آنها صورت میگیرد و تفاوتی که با هم دارند در اصل اعتقاد نیست، بلکه در متعلق اعتقاد آنان میباشد. - جوادی آملی، 1373، ص - 167-165
در مبدأ آفرینش زن و مرد بین اقوام، ملل و مذاهب گوناگون اختلافاتی وجود دارد.از نظر محققان، از دیدگاه ادیان آسمانی و غیر آسمانی درباره خلقت زن سه نظریه وجود دارد که عبارتند از :»گروه اول را ادیانی تشکیل دهندمی که اساساً مقوله آفرینش زن و در نتیجه انوثیت را کاملاً جدا از آفرینش انسان میدانند. گروه دوم را ادیانی هستند که آفرینش زن را در حاشیه آفرینش مرد مطرح ساخته و بدین ترتیب زن را ناقص معرفی نموده اند. گروه سوم از ادیان، میان آفرینش مرد و زن تفاوتی قائل نبوده و زن و مرد را دو انسان همطراز و در کنار هم معرفی نموده اند.« - امی، 1367، ص - 11وجود دیدگاههای مختلف درباره آفرینش زن در نگرش به شخصیت زن تأثیر بسزایی داشته از این رو لازم است قبل از بررسی جایگاه زن در خانواده از منظر اسلام ابتدا نگرش قرآن را درباره چگونگی آفرینش زن و مرد بررسی نموده تا بدین وسیله جایگاه و منزلت وی را به درستی درک نماییم.
در مسئله آفرینش زن و مرد آیه ای که بیش از همه توجه مفسران شیعی را به خود جلب نموده و آنها با استفاده از آن تفسیری از چگونگی آفرینش حوَا- به عنوان نخستین زن عالم- ارائه داده اند آیه یک سوره ی نساء است:یَأَیهﱡ»النﱠاسَُااتﱠقُواْرَبﱠکُمُالﱠذِیخَلَقَکمُمﱢننﱠفْسٍوَاحِدَهٍخَلَقَوَمِنهْزَوْجَهَابمِنهُْمَاَثﱠرِجَالًاکَثِیرًانِسَاءًوَاتﱠقُواْوَاللﱠهَالﱠذِی تَسَاءَلُونَبِهِأَرْحَامَوَالْإِنﱠاللﱠهعکاَنَلَیْکُمْرَقِیبا - « نساء - 1 / ای مردم، از پروردگارتان که شما را از »نفس واحدی« آفرید و جفتش را ]نیز[ از او آفرید، و از آن دو، مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید و از خدایی که به نامِ[] او از همدیگر
درخواست میکنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندانمَبُرید، که خدا همواره بر شما نگهبان است.علامه طباطبایی در تفسیر این آیه فرموده اند: »با توجه به ظاهر سیاق آیه، مراد از مﱢن»نﱠفْسٍوَاحِدَهٍ« حضرت آدم - ع - است. - طباطبایی، 1417، ج4، ص - 135 به عقیده مرحوم طبرسی این تفسیر نظر اجماع مفسران است. - طبرسی، 1372، ج3، ص - 5
مفسران در تفسیرخَلَقَوَ»مِنهْزَوْجَهَا« نظرات مختلفی اظهار نموده اند:برخی بر این باورند که عبارتخَلَقَوَ»مِنهْزَوْجَهَا« بیانگر آن است که همسر آدم - ع - از نوع خود آدم و انسانی مثل خود او بوده است. - طباطبایی، 1417، ج4، ص136 و امین، 1361، ج4، ص7 و موسوی سبزواری، 1409، ج7، ص - 230ضمن این که آیه در مقام بیان آن است که حقیقت همه انسانها یکی است و با وجود کثرت مردان و زنان همه از یک ریشه گرفته شده اند، این مفسرین معتقدند آیه هیچ گونه دلالتی بر خلقت همسر آدم - ع - از دنده او ندارد. - طباطبایی، 1417، ج4، ص136 و امین، 1361، ج4، ص - 7
در بین مفسرین شیعی حائری تهرانی برخلاف دیگر مفسرین، حرف مِن«» در عبارتخَلَقَ»وَمِنهْزَوْجَهَا« را تبعیضیه دانسته و به روایتی منسوب به پیامبر - ص - که دلالت بر آفرینش حوَا از دنده آدم دارد، استناد کرده است. - 0حائری تهرانی، 1377، ج3، ص - 41
با توجه به این که آیات قرآن بسان زنجیری به یکدیگر متصل هستند و فهم یک آیه در پرتو آیات مرتبط با آن امکان پذیر است، از این رو با توجه به این آیه نمیتوان نظر هیچ یک از مفسرین را بر دیگری ترجیح داد، به عبارت دیگر آیه شریفه توان تحمل هر دو تفسیر را دارد و واژه مِن«» در عبارتخَلَقَ»وَمِنهْزَوْجَهَا« راهم میتوان مِ»ن« بعضیه و هم مِن«» جنسیه گرفت.توجه به آیاتی مانند 72سوره نحل وَاللﱠهُ»جَعَلَکُممﱢنْأَنفُسِکمُأَزْوَاجًاجَعَلوََأَزْوَاجِکُممﱢنْبَنِینَحَفوَ دَهًرَزَقَکُمو مﱢنالطﱠیﱢبَاتِأفَبِالْبَاطِلِیُؤْمِنُونَبِنِعْمَتِوَاللﱠهِیَکْفُرُونَهُمْ « - نحل - 72/ و خدا برای شما از خودتان همسرانی قرار داد، و از همسرانتان برای شما پسران و نوادگانی نهاد و از چیزهای پاکیزه به شما روزی بخشید. آیا ]باز هم[ به باطل ایمان میآورند وبه نعمت خدا کفر میورزند؟
و آیه 21 سوره رم وَمِنْ»ءَایَاتِهِأَنْخَلَقَکمُأَنفُسِکُمْمﱢنْأَزْولﱢتَاجًاسْکُنُواْإِلَیْهَاجَعوَبَیْنَکُملَمﱠوَدﱠهًرَحْمَهًوَإِنﱠفیِذَالِکَ لاََیَلﱢقَوْمٍاتٍیَتَفَکﱠرُونَ - رم - 21/ و از نشانههای او اینکه از ]نوع[ خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید، و میانتاندوستی و رحمت نهاد. آری، در این ]نعمت[ برای مردمی که میاندیشندقطعاً نشانههایی است.که مفهوم جنسیه بودن مِن«» به وضوح از آنها استخراج میشود، مؤید جنسیه بودن مِن«» درعبارتخَلَقَوَ»مِنهَْا زَوْجَهَا« میباشد.ظهور این آیات بیانگر این است که همسران انسانها از جنس آنها هستند و در حقیقت انسانیت تفاوتی بین آنها نیست. براساس ظهور این آیات بر آفرینش زن و مرد از یک حقیقت مشترک دلالت نموده و ابهام موجود در آیه مورد بحث را برطرف مینماید.
بنابر این از نظر قرآن زن و مرد دارای یک گوهراند و در آفرینش گوهر وجودی آنان هیچگونه نابرابری وجود ندارد.شاهد این مطلب آن است که مثلاقرآن کریم در همه مواضعی که به داستان آدم و حوَا میپردازد مانند: - بقره36-35 /، اعراف23 / و 189، طه - 123- 117 / میفرماید که آنها یکسان مورد خطاب و نهی خداوند قرار گرفته اند، و با هم فریفته وسوسهای شیطان شدند بنابر این چنین نبوده است که عامل فریب حوَا شیطان و عامل فریب آدم، حوا باشد بلکه فریب دهنده ی هر دو شیطان بوده است. چنانکه در سوره بقره به آن اشاره شده است: فَأَزَلﱠهُمَا»الشﱠیْطفَعانُأَنهْخْرَجَهُمَامِمﱠاکاَنَافِیهِقُلْنَاوَاهْبِطُواْبَعْضُکمُلِبَعْضٍعَدُوﱞلَکمُالْأَرْضِفیِمُسْتَقَرﱞمَتَاعٌوَإِلیَحِینٍ « - بقره - 36/ پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید و از آنچه در آن بودند ایشان را به درآورد و فرمودیم: »فرود آیید، شما دشمن همدیگرید و برای شما در زمین قرارگاه، و تا چندی برخورداری خواهد بود.«
.3 جایگاه زن در خانواده از دیدگاه اسلام
قرآن کریم در بحث از جایگاه زن و مرد، هرگز از روزنهی ذکورت و انوثت، نسبت به شخصیت زن و مرد نگاه نمیکند و هر دو را از حیث انسانیت در فطرت و سرشت یکسان میداند و میفرماید:
فِطْرَتَ»اللﱠهِالﱠتیفَطَرَالنﱠاسَعَلَیْها« - رم - 30/ با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.
