بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه گیاهان پرچین و هرسپذیر بدلیل کاربردهاي بیشماري که در منظرسازي فضاي سبز شهري ایفاء میکنند، مورد توجه طراحان زیباسازي فضاي سبز می باشند. اگرچه بهره گیري از درختچه هاي پرچین در اغلب نواحی کشور منحصر به تعداد انگشت شماري از عناصر گیاهی معروف همچون "ترون"، "شمشاد" و "مورد" میباشد، با این حال بواسطه نقشی که این قبیل گیاهان در منظرسازي فضاي سبز بر عهده دارند، ضرورت ایجاب می کند در مرحله نخست، پیرامون شناسائی گونه هاي درختچه اي قابل هرس و فرمپذیر که قابلیت کاربري در فضاي سبز را دارند، مطالعات بیشتري صورت پذیرد. افزون بر این گام بعدي در خصوص چگونگی تکثیر و زادآوري، کشت و پرورش آنها در شرایط گلخانه و خزانه، نحوه استقرار آن در بستر اصلی، مراقبتهاي ویژه، مبارزه با آفات و امراض و سایر نیازهاي اکولوژیک آن میباشد، ضرورت تحقیق دامنهداري را میطلبد. پژوهشها در این مقوله نشان داد، با توجه به تنوع بسیار قابلتوجه گیاهان پرچین، از طرفی انعطافپذیري بسیار بالاي این قبیل گیاهان در مقابل هرس فرم، نقش ارزندهاي را در بهبود زیباسازي محیطهاي شهري ایفاء می کند و بدون بهره گیري از چنین عناصر گیاهی در طراحی فضاي سبز، قطعا" با فقدان فاحشی مواجه خواهیم بود. بررسی ها نشان داد، عواملی نظیر ویژگیهاي بومشناختی، خصوصیات اقلیمی، تنشهاي محیطی و ذوق و سلیقه طراحان فضاي سبز در انتخاب نوع گیاهان پرچین جهت منظرسازي، تأثیر مستقیم میگذارد. بدون شک غرس نهال هاي یکنواخت و هم سن از یک گونه گیاهی پرچین در حاشیه خیابانها و یا روفوژ میانی بلوارها و اعمال هرس فرم بر اساس برنامه هاي زمانیبنده شده، علاوه بر توزیع همگن پوشش گیاهی در محیطهاي درون شهري و ایجاد نوعی نظم چشم نواز، نقش بسیار تعیین کنندهاي در زیبا سازي معماري شهري ایفاء میکند. در مقاله حاضر، نگارنده، با تجربیاتی که در این خصوص داشته، ضمن تأکید بر شناسائی گونه هاي درختچه اي خزانپذیر و دائم سبز که قابلیت بهرهگیري پرچین را داراست، جایگاه واقعی هر یک را در زیباسازي فضاي سبز شهري مشخص کرده است. افزون بر این بدلیل تفاوت اقالیم حیاتی در گسترة کشور و بدلیل نقشی که اقلیم و سایر مسائل بومشناختی در گزینش و استقرار گیاهان پرچین بر عهده دارند، براي هر اقلیم رویشی،تعدادي از گیاهان پرچین سازگار و مقاوم در برابر شرایط نامساعد آب و هوائی را به دستگاههاي اجرائی در امر فضاي سبز معرفی میکند.
واژههاي کلیدي: پرچین، درختچه ها، منظرسازي، گیاهان هرسپذیر.
مقدمه:
امروزه توسعه و گسترش فضاي سبز با توجه به گستردگی روزافزون ساخت و سازههاي شهري و نیاز ضروري شهروندان به مقوله فضاي سبز، بطور چشمگیري رو به تزاید است و کمتر اتفاق می افتد که با احداث خیابانها، بلوارها، میادین و سایر ساخت و سازه ها، محوطه هائی براي اجراي پوشش گیاهی منظور نشود. به عبارت دیگر شکلگیري معماري و شهرسازي در گرو زیباسازي محوطه هاي فضاي سبز درون شهري است. بدیهی است اولین گام در منظرسازي فضاي سبز شهري، توجه به وضعیت پوشش گیاهی نقاط فوق الذکر میباشد که بعضاً همزمان با اتمام عملیات جدولکشی و بسترسازي محوطه هاي فضاي سبز، انجام میگیرد. با توجه به عرصه هاي اختصاص یافته به فضاي سبز، چنین محوطه هائی که معمولاً با احتساب عرصه مفید بستر کاشت و انتخاب عناصر گیاهی مناسب جهت منظرسازي آن، با بکارگیري یک تا دو لاین درختچه هاي پرچین، می توان عملیات ایجاد پوشش گیاهی را بر مبناي طراحی فضاي سبز، به اجراء درآورد. بنابراین، آنچه که در زیباسازي محوطه هاي فضاي سبز شهري بویژه مسیرهاي اطراف خیابانها و روفوژ میانی بلوارها مطرح بوده و با توجه به معضلات اجتماعی و فرهنگی متعدد، می توان اقداماتی به منظور کاهش خطر آسیبپذیري انجام داد، استفاده از عناصر گیاهی مقاوم به آلودگیهاي زیست محیطی و بردبار در برابر استرسهاي محیطی (گرما و کمآبی) میباشد. تا علاوه بر کمتوقع بودن نیازهاي اکولوژیک آنها، براحتی بتوان فضاي سبز شهري را ساماندهی کرد. افزون بر این، از ویژگیهاي بارز چنین عناصر گیاهی، رشد سریع و هرس پذیر بودن آنها میباشد، همچنین درختچه هاي فوقالذکر بواسطه همیشه سبز بودن، مناظر دائم سبزي را در سطح شهرها به نمایش میگذارند و بعنوان اشکوب همیشه سبز، بخش تحتانی درختان سایهانداز و چتري در مسیرهاي پرترافیک شهري را تلطیف میکند.
ضرورت:
بنا به جایگاهی که براي گیاهان پرچین قائل هستیم و نقشی که این قبیل گیاهان در منظرسازي فضاي سبز شهري بر عهده دارند، ضرورت ایجاب می کند که در خصوص انواع پرچینها، نحوه کشت و پرورش، تکثیر و زادآوري، نگهداري در بستر اصلی کاشت و سایر نیازها اکولوژیک آنها، مطالعات و تحقیقات گسترهاي انجام شود . بررسیها در این راستا نشان داد عوامل اقلیمی، استرسهاي محیطی و چگونگی آمادهسازي بستر کاشت بر گزینش نوع پرچینها تأثیر مستقیم دارد. بکارگیري درختچه هاي پرچین در زیباسازي محیطهاي شهري بعنوان یکی از مقوله هاي بنیادین و غیرقابل انکار، نقش کارآمد را در منظرسازي فضاي سبز ایجاد میکند. کاشت نهال هاي جوان در مسیر فضاي سبز اطراف خیابانها و اعمال هرس فرم از سالهاي اولیه پس از استقرار (به اشکال مختلف جهت متنوع کردن فضاي سبز)، علاوه بر توزیع همگون فضاي سبز و ایجاد پوشش گیاهی در محیطهاي درون شهري، چشمانداز همیشهسبز بدیعی را به نمایش میگذارد و در صورت فقدان کاربرد چنین عناصر گیاهی، شایدبه جرأت بتوان گفت که مخصوصاً در مسیرهاي شلوغ و پر رفت و آمد درون شهري، کمتر گیاهی قادر است که براحتی پرچینهاي همیشه سبز، فضاي سبز پایداري را ایجاد کند. افزون بر مواردیاد شده، پرچینها بعنوان دیوار سبز و فشردهاي مانع از عبور عابرین پیاده از عرض تعریف شده پیادهرو به سمت خیابانها میشود. چنین ساختاري در فضاي سبز، نقش برجستهاي در کاهش تصادفات ناشی از عدم رعایت قوانین و مقررات میکند. به دیگر سخن اینکه، انقطاع خطوط کشت پرچین ها در محدوده مسیرهاي خط کشی عرضی خیابانها و محل مخصوص عابرین، راهنماي بسیار مناسبی براي شهروندان بوده که صرفا" از مسیرهاي تعیین شده، رفت و آمد کنند. همچنین کشت فشرده و متراکم درختچه هاي پرچین در روفوژ میانی بلوارهاي درون شهري و یا پیرامون شهري و فرمدهی آنها (حداقل به ارتفاع یک متر) همچون سدي مانع از عبور عابرین از عرض بلوارها خواهد بود. نقشی که درختچه هاي پرچین در طراحی فضاي سبز پاركها ایفا میکنند، شاید بعنوان یکی از ارکان اصلی زیباسازي مطرح باشند. استفاده از خطوط کشت فشرده درختچه هاي هرس پذیر و همیشه سبز همچون "ترون" ، "شمشاد" و عناصر گیاهی دیگر که بعنوان دیوار سبز بکار میروند، در واقع به مشابه خطوط تعریفی میباشند که فضاي درونی باغچه ها را از مسیرهاي دسترسی، راهروها، خیابانها و گذرهاي طبیعی تفکیک می کنند. فقدان این قبیل عناصر گیاهی، نه تنها محوطه هاي فضاي سبز، از آسیبهاي متعدد طبیعی و انسانی مصون نبوده، بلکه نبود دیوار سبز هرسپذیر، حجمپذیري و توپوگرافی مناسبی را از محوطه پارکها حذف میکند. بنابراین نمی توان تنها با کشت درختان بلند قامت و سایهانداز پهنبرگ و یا گاهاً سوزنی برگ که صرفاً اشکوب فوقانی فضاي سبز را تأمین میکند، محیطی زیبا و دلپذیر را براي شهروندان فراهم آورد. به کوتاه سخن اینکه، ضرورت استفاده از گیاهان درختچه اي پرچین، با توجه به معیارهاي زیباشناختی هر منطقه و سایر ویژگیهاي اقلیمی- اکولوژیک، و به منظور توزیع پوشش گیاهی سریع الرشد و فرم پذیر در محیطهاي فضاي سبز شهري، بشدت احساس میشود و از اهم فعالیتهاي اولویتدار دستگاههاي اجرائی در امر فضاي سبز، توجه ویژه به کاربست این مقوله به شمار میآید.
هدف:
نگاهی به پیشینه طراحی و منظرسازي فضاي سبز شهري در دهههاي گذشته و مقایسه آن با عصر حاضر، نشان میدهد که استفاده از گیاهان پرچین و هرسپذیر به شکلی که امروزه مورد توجه ویژه قرار گرفته و با توجه به تنوع کاربري آن در زیباسازي نوین فضاي سبز شهري، کمتر چشمگیر بوده است. شاید یکی از دلایل فزونی کاربست آن در طراحی نوین فضاي سبز، قابلیت زیاد انعطاف اکولوژیکی-زیستی و محیطی آن باشد که علاوه بر استقرار آسان آن در بستر کاشت و پائین بودن نیازهاي بومشناختی، بواسطه اینکه میتوان انواع اشکال منظم هندسی (نظیر ایجاد زوایاي تند و تیز اشکال مثلث، مربع، مستطیل و مخروطی) و یا اشکال نامنظم (همچون پیکره انواع حیوانات و یا سمبلهاي گوناگون فرهنگی- هنري) را در زمینه سطوح چمن کاري پاركها، میادین و سایر چشماندازهاي طبیعی شهر بوجود آورد، از جایگاه کاربري ویژهاي برخوردار شده است. امروزه بدرستی می توان انواع الگوهاي هنر حجمی و سه بعدي ( را با ساخت قالبهائی در ابعاد مختلف) ، با بهره گیري از گونه هاي گیاهی همیشه سبز، هرسپذیر، سریعالرشد و با تنوع رنگ زیبا (چه از لحاظ امور تبلیغاتی و منظرسازي محیط و با حفظ اصول زیباشناختی) را براي تنوع بخشیدن به محیط زیست و به منظور ایجاد انگیزه حفاظت و حراست از فضاي سبز و تقویت روحیه مشارکت عمومی شهروندان را به معرض نمایش گذارد. بدون شک انجام امور هنري و بویژه هنرهاي دستی بدلیل علاقه ذاتی و فطري که نزد ایرانیان میباشد، در مقایسه با سایر امور، از جایگاه برجستهاي برخوردار است و تجربه نشان داده، در صورتیکه در زمینه فضاي سبز شهري از گیاهان پرچین و هرسپذیر به گونه اي استفاده شود تا تداعی کننده نظم و یا سمبل ویژهاي باشد، نحوه برخورد شهروندان نیز متفاوت خواهد بود و بدلیل روحیه زیباخواهی و هنردوستی که نه تنها دستگاههاي متولی در فضاي سبز را در حفظ و نگهداري چنین فعالیتهائی کمکنموده، بلکه شهروندان بعنوان قويترین حافظان و نگهبانان فضاي سبز نیز تلقی خواهند شد. امروزه با افزایش سطح آگاهیهاي عمومی و بالا رفتن روحیه مشارکت مردمی در نگهداري فضاي سبز شهري، انگیزه توسعه، گسترش فضاي سبز مبتنی بر اصول علمی را در نزد متولیان به این امر، بالا برده و تجارب انجام گرفته در سطح شهر کاشان نشان داد که با انجام عملیات اجرائی کشت پرچین " ترون" در مسیرهاي اطراف خیابان، شهروندان نه تنها بیتفاوت نسبت به حفظ و نگهداري آن نبوده بلکه با حصارکشی توسط حتی طناب یا نخ در اطراف پرچین، بعنوان یکی از حامیان و حافظان محیط زیست در استقرار نهال هاي غرس شده، به شمار آمدند و امید می رود که چنین روحیهاي نیز در تمام اقشار جامعه تقویت شود. جایگاه واقعی پرچینها در فضاي سبز شهري از جمله برنامه هاي اساسی در زمینه طراحی فضاي سبز به شمار میآید که اهداف ذیل را دنبال میکند.
الف- با کاربست صحیح گیاهان پرچین در فضاي سبز باعث ایجاد خطوط تعریف و تفکیک محوطه هاي فضاي سبز از مسیرهاي دسترسی میشود.
ب- استفاده از درختان و درختچه هاي هرسپذیر و فرمپذیر، باعث افزایش زیبائی از طریق ایجاد تنوع رنگ و شکل در محوطه هاي فضاي سبز میگردد.
ج- بواسطه هرس پذیري پیوسته پرچینها در طول فصول مختلف سال و ایجاد جستهاي رویشی شاخه و برگهاي جدید، طراوات و پویائی دائمی را به فضاي سبز میبخشد.
د- با اجراي پرچینها در روفوژ میانی بلوارها، علاوه بر توزیع پوشش گیاهی مقاوم در برابر استرسهاي محیطی، باعث زیباسازي محیط زیست شهري میگردد.
ه- هدف از کشت درختچه هاي پرچین و توزیع متناسب آن در محوطه هاي فضاي سبز، ضمن ایجاد اشکال حجمی متنوع
چشمانداز بدیع، روحیه مشارکت عمومی در راستاي زیبا خواهی را در اقشار مختلف جامعه احیاء میکند.
– هرس گیاهان پرچین باعث شادابی و جوان شدن گیاه شده و با ایجاد جستهاي رویشی متعدد مراحل دیر زیستی گیاه را به تاخیر میاندازد که چنین پدیدهاي در تداوم زیبائی فضاي سبز نقش بسیار ارزندهاي ایفاء میکند .
طبقهبندي گیاهان پرچین:
اگر چه طبقه بندي ویژه اي براي گیاهان پرچین نمی توان در نظر گرفت ولیکن با توجه به اهمیت کاربرد این قبیل گیاهان در طراحی و منظرسازي فضاي سبز از دیدگاه خصوصیات اقلیمی، اکولوژیکی، زیستی و اشکال فرمپذیري بسیار متنوع گیاهان پرچین، میتوان طبقهبندي گوناگونی را براي این قبیل عناصر گیاهی قائل شد.
الف- طبقهبندي پرچینها بر اساس ویژگیهاي اقلیمی:
خصوصیات آب و هوائی و موقعیت جغرافیائی مناطق شهري تأثیر شگرفی در استقرار، تدوام و پایداري گیاهان پرچین می نماید، بعنوان مثال درختچه هاي پرچین و هرسپذیر نواحی جنوبی کشور در مقایسه با سایر نواحی مرکزي و شمالی، متفاوت و بسته به میزان تحمل و بردباري آنها در برابر استرسهاي محیطی مانند نوسانات شدید حرارتی و رطوبتی، تبخیر
تعرق متغیر و سایر خصوصیات اقلیمی، از تنوع وگوناگونی زیادي برخوردار میباشند. درختچه "ترون" ( Ligustrum (vulgare در نواحی معتدل و مرطوب شمال تا شمالشرقی کشور بعنوان پرچین همیشه سبز و قابل هرس در طول فصول سال، می توان براحتی استقرار یابد و بعنوان دیوار سبز در محوطه هاي فضاي سبز بکار میرود. در حالیکه این درختچه بدلیل حساسیت آن در مقابل هرسپذیري در فصل تابستان و صدمات ناشی از آفتابزدگی و سوختگی برگها وشاخه هاي نورسته، نمیتوان در طول فصول مختلف سال هرس نمود و بعنوان دیوار دائم سبز و فرمپذیر استفاده نمود. همچنین پرچینی که تحمل خوبی در برابر گرماي زیاد نواحی جنوبی کشور از خود نشان میدهد نظیر "ناترك" (Dodonaea viscosa) قادر است بعنوان پرچین همیشه سبز بسیار زیبا در بخشهاي جنوبی کشور استفاده نمود و در برابر هرسپذیري و نوسانات حرارتی- رطوبتی نواحی جنوبی کشور، بسیار مقاوم میباشد. "شمشاد رسمی"( Evonymus (japonica نیز در برابر نوسانات حرارتی گرما و نور شدید به بخشهاي مرکزي کشور بردبار نبوده و صرفاً در نواحی سایه-
آفتاب و ترجیحاً در نواحی سایه میتواند رشد طبیعی خوبی داشته باشد، بنابراین بعنوان پرچین مقاوم و سازگار در نواحی مرکزي کشور قابلیت کاربري را ندارد، در حالیکه در نواحی شمالی و غربی که از اقلیمی مرطوب و معتدل بهرهمند است، میتوان استفاده نمود و بواسطه برگهائی بسیار براق و درشت، از جمله شاخصترین پرچینهاي سبز در فضاي سبز محسوب میشود. درختچه " رزماري" (Rosmarinus officinalis) بعنوان پرچین همیشهسبز و فرمپذیر، گیاه بسیار مقاومی در برابر استرسهاي محیطی و شرایط اقلیمی نامساعد مناطق مرکزي کشور مناسب میباشد و علاوه بر رشد، سرسبزي و طراوات آن بویژه در گرماي تابستان، در برابر نوسانات درجه حرارت زمستان نیز مقاوم بوده و امروزه بعنوان مقاومترین درختچه هرسپذیر سازگار به شرایط اقلیمی بخشهاي مرکزي کشور، استفاده میشود(.(2
ب- طبقهبندي گیاهان پرچین بر اساس خصوصیات اکولوژیکی:
نیازهاي بومشناختی گیاهان پرچین از قبیل انعطاف اکولوژیک در برابر استرسهاي محیطی، خواهشهاي تغذیهاي و رطوبتی، وضعیت فیزیکوشیمیایی خاك بستر کاشت، تحمل آن در برابر تنشهاي محیطی (نوسانات حرارت و رطوبت) ، از جمله مواردي است که در سازگاري، انطباق و استقرار عناصر گیاهی پرچین در هر منطقه مؤثر میباشند. بعنوان مثال، نیازهاي آبی بالا در مناطق معتدل و مرطوب شمال تا شمال غربی کشور باعث شده تا درختچه هاي پرچین سازگار با شرایط بومشناختی از قبیل"شمشاد نعنائی"((Evonymus japonica var. microphylla و"شمشاد رسمی" براحتی استقرار یابند و از سیکل حیاتی طبیعی برخوردار شوند. در حالیکه در نواحی مرکزي کشور بواسطه حاکمیت شرایط نامساعد محیطی از قبیل کمبود رطوبت نسبی هوا، حاکمیت باد و نوسانات شدید حرارتی، تنها عناصر گیاهی قادر به رشد طبیعی میباشند که دامنه تحمل آنها نسبت به مجموع تنشهاي محیطی، بالا بوده و ویژگی بارز چنین پرچینهائی، انعطاف بومشناختی بالا در برابر شرایط نامساعد میباشد. بررسیها نشان داد که درختچه هاي همیشه سبز همچون "آتریپکلس" (Atriplex canescens) و رزماري براحتی میتواند شرایط فوق را تحمل نماید و در زمره پرچینهاي مناسب براي منظرسازي روفوژ میانی بلوارها و خطوط تعریف پاركها و سایر محوطه هاي فضاي سبز استفاده شوند(.(2
ج- گروهبندي پرچینها بر اساس نوع فرمپذیري و میزان درجه مقاومت آنها در برابر شدت هرس:
گیاهانی که به منظور ایجاد پرچین و یا دیوار سبز در منظرسازي فضاي سبز بکار میروند، ممکن است بسته به نوع طرح فضاي سبز، کاربريهاي متفاوتی را داشته باشند. بعنوان مثال درختچه "ترون" در صورتیکه در روفوژ میانی بلوارهاي درون شهري و یا فضاي سبز اطراف خیابان بعنوان دیوار دائم سبز کشت گردند و هر چند وقت یکبار نیز هرس سرشاخه هاي نورسته و آرایش جانبی روي آنها اعمال شود تا فرم مکعب مستطیلی به خود بگیرد، آسانترین نوع پرچین محسوب میشود که کاربرد آن در اغلب شهرهاي کشور بدین شکل عمومیت دارد. چنین پرچینی بدلیل رشد سریع بودن و آسان بودن شیوهايه تکثیر و استقرار آن، معمولاً نقش بسیار مهمی در توزیع پوشش گیاهی و زیبائی محیط ایفاء میکند. در حالیکه چنانچه از این درختچه صرفاً همراه با سایر گونه هاي درختچه اي پاکوتاه همراه با تنوع رنگ متفاوت، در محوطه هايچمن کاري بصورت لکهاي کاشته شوند و با اعمال هرس آن بصورت اشکال هندسی و با اختلاف ارتفاع مختلف، قادر است ترکیب بسیار چشمنوازي را در محوطه فضاي سبز ایجاد نماید. بنابراین بسته به جایگاه استفاده پرچینها در طراحی فضاي سبز، کاربردهاي متعددي را میتوان انتظار داشت.
در صورتیکه گیاهان پرچین را بر اساس درجه فرمپذیري و میزان سازگاري آنها در برابر هرس فرم، مورد ارزیابی قرار دهیم، به دو دسته کلی پرچینهاي کوتاه و بلند قد، تقسیم بندي میشوند. پرچینهائی نظیر ترون، شمشاد رسمی، آتریپلکس، سرو خمره اي و خرزهره بواسطه سریعالرشد بودن انشعابات و جثه نسبتاً درشت گیاه، جزء پرچینهاي بلند قد قرار می گیرند در حالیکه درختچه هاي پاکوتاه همچون شمشاد نعنائی، رزماري، ابري نقرهاي و اسطوخودوس نیز به جهت کوتاه بودن میان گره ها، برگهاي کوچک و باریک و جثه مینیاتوري آنها، در ردیف پرچینهاي کوتاه قد، جاي می گیرند. پرچینهاي بلند قد را حتی میتوان در صورت اعمال هرس فرم، بصورت چند طبقه و اشکال هندسی گوناگون در زمینه فضاي سبز و بویژه سطوح شیبدار چمن کاري شده، مورد استفاده قرار داد. در صورتیکه پرچینهاي کوتاه قد را صرفاً با آرایش مکعبی آنها، بعنوان دیوار سبز مینیاتوري و خطوط تعریف باغچه هاي گل، استفاده نمود. افزون بر این، پرچینهاي کوتاه قد نیز در طرحهاي با ابعاد کوچک و باغچه هاي منازل و فلاورباکسها، بدلیل اینکه فضاي کمی را اشغال میکنند، بعنوان عامل تفکیککننده محوطه چمنکاري از گلکاري، کاربرد دارد.
