بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در مناطق مختلف جهان، توجه به محیط طبیعی، شرایط اکولوژیک و به ویژه کیفیت جلوه های بصری در معماری منظر شهرها و روستاها اهمیت زیادی یافته است و این در حالی است که با توجه به ارزش آب در عصر حاضر، استفاده از آن و طراحی بهینه و گونهگذاری پوشش گیاهی برای استفاده کمینه از این عنصر به عنوان یکی از موارد حائز اهمیت در طراحی مناظر معاصر قلمداد میشود. روشهای پایداری در منظرسازی در دنیا نظیر خشک منظرسازی - Xeriscape - با استفاده از گیاهان بومی چنین دستاوردی را در منظرسازی نوید میدهند.
استفاده از گیاهان بومی در طراحی، نقش مهمی در این فرایند و منظر خود پایدار به وجود آمده دارند، زیرا گیاهان بومی بخشی از تاریخ طبیعی منطقهاند. آنها به طورطبیعی و هزاران سال در آن منطقه رشد کرده و جوامع گوناگون را تشکیل داده اند و بهخوبی با جغرافیا، هیدرولوژی، اقلیم و خاک آن منطقه سازگار شدهاند. در عین حال این جامعه از گیاهان بومی، زیستگاهی برای گونههای حیات وحش منطقه ایجاد میکند. خشک منظر نیز با استفاده از گیاهان بومی و با برنامهریزی و مدیریت در طراحی همچنین با به کارگیری از گیاهان با نیاز آبی پایین و هزینه نگهداری کم میتواند نقش شایانی در پایداری و حفظ منابع طبیعی کشور داشته باشد. این مقاله به رویکردهایی در خصوص این مبحث میپردازد.
مقدمه
امروزه در مناطق مختلف جهان، توجه به محیط طبیعی، شرایط اکولوژیک و نیز کیفیت جلوه های بصری در معماری منظر شهرها و روستاها اهمیت زیادی یافته است و این در حالی است که با توجه به ارزش آب در عصر حاضر، استفاده از آن و طراحی بهینه و گونهگذاری پوشش گیاهی برای استفاده کمینه از این عنصر به عنوان یکی از موارد حائز اهمیت در طراحی مناظر معاصر قلمداد میشود. بخش عمده ای از کشور ایران را مناطقی با شرایط اقلیمی گرم و خشک وکویری تشکیل می-دهد.
بیشتر این مناطق با محدودیت های شدید آبی، تنوع پوشش گیاهی و برخی دیگر از قابلیت های طبیعی روبرو است. از کل مساحت ایران حدود 120 میلیون هکتار دارای شرایط آب و هوایی خشک کویری، 40 میلیون هکتار معتدل، و 50 میلیون هکتار هم کوهستانی مرتفع است. ایران دارای میانگین بارندگی معادل 1/3 متوسط بارندگی دنیا یعنی 250 میلیمتر در سال است و بیش از %80 از مناطق آن در زمره شرایط خشک و نیمه خشک قرار می گیرد. با توجه به آمارگیری های انجام شده میزان آبی که برای مصارف باغبانی و مراقبت از چمن مصرف میشود حدود % 30 از کل مصرف آب را دربرمیگیرد که این میزان در مناطق خشک میتواند تا %60 افزایش یابد.
همچنین این میزان بالای مصرف، هزینه گزاف و مصرف انرژی زیادی را در پی دارد. از طرف دیگر تماس با طبیعت بر سلامت انسان تأثیر سودمندی دارد. محققان به این نتیجه رسیده اند که سودمندی گیاهان نه فقط از طریق تماس فعال با آنها مثل فعالیت هایی نظیر باغبانی ایجاد میشود بلکه از طریق تماس های غیرفعال فیزیکی مثل دیدن گیاهان و بوییدن آنها نیز افزایش مییابد و مردم احساس آرامش و تمدد اعصاب بیشتری را در مجاورت گیاهان دارند. بنابراین، میبایست توجه بیشتری به ارتباط بین یک محیط جذاب و ارزش درمانی و آرامبخشی آن برای شهروندان شود.
در این راستا با توجه به اهمیت موارد ذکر شده و لزوم برقراری ارتباط مؤثر بین محیط و منظر و انسان به عنوان مخاطب این فضا، باید در پی تدوین شاخصههای طراحی منظر بر پایه استفاده بهینه از آب و ایجاد همنشینی و ترکیببندی مناسب گونههای گیاهی با نیاز آبی کم با توجه به ابعاد روانشناسی محیطی برای برقراری این ارتباط موثر بود. روان شناسی محیطی زیر مجموعهای از علوم رفتاری است. علوم رفتاری علاوه بر روانشناسی شامل دانشهایی چون انسانشناسی، جامعهشناسی و حتی علوم سیاسی و اقتصاد است.
بنا بر نظریه کریک، روانشناسی محیطی، مطالعه روان شناختی انسان به گونه ای است که به زندگی روزمره او در محیط کالبدی مرتبط میباشد؛ از اینرو "ادراک محیطی فرایندی است که از طریق آن انسان دادههای لازم را براساس نیازش از محیط پیرامون خود بر میگزیند"، در این فرایند نقش محیط به عنوان عاملی اساسی در رشد، توسعه و در نهایت در یادگیری مورد توجه قرار میگیرد. نارضایتی عمومی از فقر زیبایی شناسی محیطها و پارکهای شهری و نارضایتی از کاستیهایی که باعث عدم ارضای روحی و روانی شهروندان شده است رو به افزایش است.
از آنجا که جنبه های روانشناسانه و ادراک محیطی، بخشی جدایی ناپذیر از محیط پیرامون ماست، هرگونه نارضایتی بر اعمال و عکس العملهای انسان، بیش از آنچه تصور میشود، تأثیر میگذارد در صورتیکه اگر در ابتدا و هنگام تهیه طرح و چارچوبهای آن به نظرات و توقعات مخاطبان توجه نشود، ممکن است طرح پیشنهادی با تصویر و ساختار ذهنی مردم شهر در تناقض بوده که اثرات سوء آن گریبانگیر مردم، مسئولین و تهیه کنندگان طرح خواهد بود.
یکی از مهمترین مباحث در تئوریهای محیطی نقش محیط در شکل دهی به رفتاانسان و یا اصطلاحاً معینیگری محیطی است که میتواند در سطوح مختلف مورد بررسی قرار گیرد. معینیگری محیطی در یک تعریف ساده عبارت است از اینکه با ایجاد دگرگونی در عناصر معماری محیط و یا پتانسیلهای آن میتوان رفتار آدمی را به ویژه در سطح رفتارهای اجتماعی دگرگون ساخت. در این مقاله، شیوهی جدیدی از طراحی منظر که در مناطق کم آب و بیابانی خارج کشور رواج یافته و خشک منظر - زری اسکیپ - نام دارد که در حال حاضر در طراحی مناظر داخل ایران مورد استفاده قرار نگرفته است. خشک منظر ها دارای هفت اصل هستند که عبارتند از برنامه ریزی و طراحی مناسب و منطقهبندی صحیح، استفاده از خاک مناسب، آبیاری کارامد، انتخاب گیاهان بومی منطقه، مالچ پاشی، محدود کردن مناطق چمن کاری شده و نگهداری کمتر میباشد.
پیشینه پژوهش
در پایان نامه بیتاز - 2004 - ، با عنوان ترجیحات زیبایی شناختی عمومی و کارآمد بودن آبیاری در پارک های شهری در رابطه با برداشت های عمومی در مورد خصوصیات زیبایی شناختی و میزان مصرف آب در شهر ملبورن استرالیا بحث شده است. برای بررسی این موضوع در ابتدا پارک های شهری از نظر نوع منظر طراحی شده کلاسه بندی شده و سپس معانی، درک و ترجیحات زیبایی شناختی عمومی این مناظر بررسی شده است. در مرحله سوم میزان مصرف آب این پارک ها با توجه به نوع منظرشان تخمین زده شده و در آخر یک رویکرد سیستماتیک برای ایجاد تعادل بین انتظارات زیبایی شناختی مردم و مصرف آب در پارکهای شهری پیشنهاد شده است.
همچنین در مقاله ای تودوروا و همکاران - 2004 - با عنوان "ترجیحات برای مواجهه با گلها و درختان در خیابان در ساپورا، ژاپن، زایایم گیاهان خصوصاً اهمیت درختان در خیابان شهر ساپورا و توجه ساکنان شهر به آنها را مورد بررسی قرار داده است. در این مقاله الویت بر اساس مدل های کاشت متنوع در خیابان که ترکیبی متفاوت از گلها، همراه با وجود یا عدم وجود درختان بررسی شده است. تودوروا و همکاران با ایجاد پرسشنامه، 59 عکس شبیه سازی شده را توسط 81 نفر از جمعیت شهر ساپورا جمعآوری و تحلیل کردند که نتایج حاصله نشان دهنده لزوم وجود درخت با بیشترین تأثیر بوده است و در میان عناصر ممکن برای زیر درختان از بین "خاک، چمن، حصار و گل"، کاشت گل ها بیشترین ترجیح عمومی را داشت.
در مقاله" نگرش عمومی به سوی طبیعت در مقابل منظر طراحی شده در شهر شفیلد" نوشته ازگونر و کندل - 2006 - ، روند تغییر نگرش عمومی نسبت به محیط طبیعی در شهر بررسی شده است. با توجه به اینکه این تماس های بین بشر و طبیعت برای سلامت و رفاه انسان ضروری است و مظهر زیبایی شناختی و پیشرفت اخلاقی افراد است، در بعضی موارد این چشم اندازهای طبیعی در فضاهای شهری جوابگو نیست و به عنوان یک ناهنجار، ایجاد یک منظر بی ارزش و حتی گاهی ترس آور را سبب میشود و منظر مرتب و منظم و رسمی - زینتی - ترجیح داده می شود. در همین راستا، در این مقاله، به بررسی نگرش عمومی مناظر طبیعی شهری در مقابل طرح رسمی تر از فضای سبز شهری، در دو فضای سبز عمومی، در شفیلد بریتانیا پرداخته شده و توسط یک پرسشنامه عمومی مبتنی بر وب، نگرش عمومی مورد پژوهش قرار گرفته است.
مقاله دیگری به نام "تبدیل زمین چمن به منظر خشک" هوداک - 2005 - ضرورت و اثربخشی استفاده از منظر خشک را مورد مطالعه قرار داد. آب به عنوان یک منبع با ارزش با دسترسی محدود است و حفاظت از آن باعث افزایش تقاضا برای آن شده است. براساس داده های تجربی، اثربخشی منظر خشک در موضوعاتی مثل صرفه جویی در مصرف آب، نگهداری کمتر، تأثیر طراحی سیستم آبیاری و پتانسیل صرفه جویی بلند مدت در خشک منظر در مقابل کاشت چمن سنتی نشان داده شد.
