بخشی از مقاله
فرهاد اله وردی 1
امروزه فضای مجازی و محیط سایبر به یک واقعیت غیر قابل انکار در زندگی بشر تبدیل شده است و با گسترش آن،علاوه بر اعمال مشروعی چون جراحی، رانندگی، خلبانی، ارائه خدمات و نظایر آنها که می تواند در فضای مجازی انجام شود،اعمال مجرمانه نیز در این فضا امکان گسترش زیاد و بی سابقه ای یافته اند. بدین ترتیب، پس از جرایم نسل اول،که به موضوعاتی چون سرقت برنامه ها و جاسوسی رایانه ای می پرداخت، و جرایم رایانه ای نسل دوم،که در واقع جرایم علیه داده ها هستند،به جرایم نسل سوم یا جرایم سایبری می رسیم.
این جرایم گاه جرایم جدیدی هستند که اصولاً در محیط مجازی معنی پیدا کرده اند و گاه همان جرایم سنتی میباشند که گستره و ابعاد نوینی در فضای مجازی یافته اند. گستردگی،فرامرزی بودن، امکان کنترل کمتر و دشواری بیشتر یافتن مرتکبان جرایم سایبری کار مقابله با این جرایم را برای مراجع ذیربط سخت تر و نیازمند تدابیر ویژه می سازد.بدین ترتیب، قانونگذاران کشورهای مختلف قوانین و مقررات خاص و جدیدی را در حوزه حقوق ماهوی و شکلی برای مقابله با این دسته از جرایم به تصویب رسانیده اند.
برای مثال، در انگلستان، "قانون سوء استفاده از رایانه" - Misuse of Computer Act - در سال 1990،"قانون پلیس و عدالت" - - Police and Justice Act در سال 2006 و "قانون جرم شدید" - - Serious Crime Act در سال 2007 به تصویب پارلمان این کشور رسید، که به این جرایم می پردازند. مقنن ایران نیز پس از تصویب " قانون تجارت الکترونیکی" در سال 1382، نسبت به تصویب " قانون جرایم رایانه ای" در سال 1388 مشتمل بر دو بخش و 54 ماده اقدام کرد که بخش اول آن به جرایم و مجازاتها، و بخش دوم به آیین دادرسی اختصاص دارد. قانون اخیر الذکر در حال حاضر مواد 729 الی " 782 قانون تعزیرات" مصوب سال 1375 را تشکیل می دهد.
مقدمه :
در حوزه حقوق ماهوی ، جرایم سنتی اعم از اینکه علیه امنیت، اشخاص، اموال، آسایش یا عفت عمومی باشند، می توانند در محیط سایبر نیز ارتکاب یابند. بدیهی است در این صورت، تغییر در تعریف سنتی آنها ضروری است. برای مثال ،عنصر "ربایش" در سرقت،که مستلزم نقل مکان فیزیکی مال مسروق می باشد، یا عنصر"اغفال"در کلاهبرداری که مستلزم فریب خوردن یک شخص حقیقی است،یا عنصر "ساختن یا تغییر دادن " در جعل که باید بروی سند یا نوشته ملموسی انجام شود، در نمونه سایبری ان جرایم تغییر ماهیت می دهند.
با توجه به پیشرفت تکنولوژی و اطلاعات ، به طور یقین افرادی سودجو و فرصت طلب با فراگیری دانش درصدد سوء استفاده از تکنولوژی می باشد که این افراد سودجو ، امکاناتی را که توسعه تکنولوژی برای جامعه بشری به ارمغان می آورد دست خوش امیال و اغراض خود ساخته و باعث ایجاد مشکلاتی برای استفاده کنندگان از تکنولوژی گردیده و باعث ایجاد شبهه و تردید برای استفاده صحیح از این امکانات و تکنولوژی شده اند تا جایی که امروزه توجه دولتمردان ، حقوق دانان ، متخصصین در امر تکنولوژی را به خود معطوف کرده است . هر چه بیشتر تکنولوژی کامپیوتری توسعه یابد جرائم کامپیوتری نیز توسعه پیدا خواهد نمود . ولی قوانینی که بتواند با این جرائم برخورد نماید پاسخگو نخواهد بود و دولت ها می بایستی قوانین خود را متناسب با جرایم نمایند ، زیرا جرایم کامپیوتری با جرایم غیر کامپیوتری و کلاسیک اختلاف اساسی دارند.
با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، تحولاتی اساسی در زیست انسانی صورت گرفته است. آن دسته از رفتارهای انسانی که به شکل سنتی جرم قلمداد می شوند، امروز به شکل ترجمه ایدههای مجرمانه به زبان خاص رایانه و یا از طریق فضای سایبری تحقق مییابد. به این ترتیب، فضای جدیدی به نام فضای سایبری2 ایجاد شده است که در آن مرز و محدوده به شکل سنتی معنی ندارد. این ارمغانی ستودنی در کنار امتیازات بی همتایی که دارد ، گستره بی پایانی از فرصت های منحرفانه و مجرمانه را نیز فراهم آورده است که نه تها بزهکاران را بر شیوه های جدید ارتکاب جرم توانمند ساخته است، بلکه افرادی را که پیشتر منحرف نبودند نیز به رفتار های مجرمانه واداشته است.
3این فضای بی پاسبان و رها که هر لحظه بر گستره آن افزده می شود، فرصت بسیار مناسب را برای ارتکاب و اختفای جرایم سایبری که تهدیدهای آن به مراتب در مقایسه با محیط واقعی بیشتر است، به مرتکب اعطا می کند. علاوه بر این ، برخی اوقات عدم شناسایی کاربران اینترنتی کار کشف بزه و شناسایی مرتکب را بسیار دشوار ساخته است به گونه ای که این انحرافات، یکی از چالش های اصلی تمامی جوامع بشری شده است، زیرا می توان به شمار فرصت های آن، تهدیدهای اجتماعی ، اخلاقی، حقوقی و سیاسی 2فضای سایبری یا فضای مجازی یا فضای رایانه ای :
الف - شبکه واقعیت مجازی پیشرفته مشترکی که ویلیام گیبسون در کتاب - Neuromancerسال - 1982 خود به تصویر کشیده بود.
ب - مجموعه محیط هایی ، همچون اینترنت ، که اشخاص در آنها از طریق رایانه های متصل به هم با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. یکی از ویژگیهای قابل تعریف فضای رایانه ای آن است که ارتباطات مستقل از فاصله فیزیکی است. هیأت مولفان و ویراستان مایکروسافت، فرهنگ تشریحی کاربران کامپیوتر انتشارات مایکروسافت، مترجم فرهاد قلی زاده نوری، تهران، چاپ اول ، نشر علوم روز، 1380 ، ص 68 3ویلیامز، ماتیو، بزهکاری مجازی: بزه، انحراف و مقررات گذاری بر خط، ترجمه امیرحسین جلالی فراهانی و محبوبه منفرد ، تهران ، میزان 1391 ، برشرد.4 آنچه به عنوان سوال اصلی این مقاله مطرح است این است که آیا شیوه های جبران خسارت حمایت قضایی برای بزه دیدگان سایبری مطرح است.
مفهوم بزه دیده و انواع آن
بز ه دیده کسی است که یک خسارت قطعی، آسیبی به تمامیت جسمی او وارد کرده است و اکثر افراد جامعه هم به این مسئله اذعان دارند. هنتینگ پدر علم بزه دید هشناسی، بزه دیده را چنین تعریف نموده: که بزه دیده جرم ، مانند کسی است که کالبد عمل مجرمانه را تشکیل داده است. هنتینگ بزه دیده را در مفهوم مضیق خود مطرح ساخت که ناظر بر مجنی علیه است.
بزه دی دگی اولیه: عمل مجرمانه ای که شخص قربانی آن می گردد؛ می تواند قتل، سرقت، تجاوز به عنف و بسیاری از جرایم دیگر باشد. بزه دیدگی ثانویه، در صورتی که بزه دیده یک جرم برای بار دوم قربانی شود نشانه ای از آسیب پذیری است و نشان می دهد که بزه دیده بیش از حد در معرض خطر قرار دارد.
بزه دیدگی مکرر: یعنی کسی که چندین بار متحمل جرم شود ودائماً قربانی جر م یگردد - رایجیا ن، 1381 ، ص - 73 مطابق ماده 10 آیین دادرسی کیفری، بزه دیده کسی است که از وقوع جرم متحمل ضرر و زیان میگردد، چنانچه شاکی تعقیب مرتکب را درخواست کند و هرگاه جبران ضرر و زیان وارده را مطالبه کند مدعی خصوصی نامیده می شود.
