بخشی از مقاله
بررسی جرم انگاری جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص در حقوق ایران در پرتو کنوانسیون جرایم سایبری
چکیده
یکی از جرایمی که امروزه به صورت گسترده در جوامع صورت میگیرد، جرایم علیه شخصّیت معنوی اشخاص است که به طور مستقیم حیثیّت و شخصّیت روحی و روانی آنان را مورد هدف و خدشه قرار میدهد. منظور از جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص عبارت است از رفتارهایی که شخصیّت، حیثیّت و آبروی افراد را مورد خدشه و آسیب قرار میدهد. در این راستا با توجّه به پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهههای اخیر، فضای مجازی نقش به سزایی را در ارتکاب این جرایم ایفا میکند، به طوری که شاهد رشد روزافزون این جرایم در فضای مجازی هستیم. بنابراین حقوق جزا باید پیشرفتهای تکنولوژیکی را که فرصتهای بسیار پیچیدهای برای سوء استفاده از تسهیلات فضای سایبری را فراهم میکند در نظر داشته باشد؛ زیرا با خلق فضای مجازی، موانع بسیاری از بین رفته و ارتکاب جرایم تسهیل گردیده است. مقالهی حاضر که به صورت کتابخانهای ، تحلیلی و توصیفی نگاشته شده است سعی دارد به بررسی
موضوع جرمانگاری جرایم علیه شخصیّت معنوی در حقوق ایران بر اساس کنوانسیون جرایم سایبر (مصوّب 2001 بوداپست) بپردازد.
واژگان کلیدی:جرایم سایبری، جرایم علیه شخصیّت معنوی، فضای مجازی، جرایم رایانهای، فضای سایبر، کنوانسیون بوداپست
مقدّمه
تو سعهی روز افزون تبادل اطلاعات و ارتباطات و افزایش کاربران و ا ستفاده کنندگان اینترنت در سرا سر جهان از جمله دلایلی است که لزوم اتّخاذ تدابیریبرای برقراری امنیّت در فضای تولید و تبادل اطلاعات در سطوح مختلف داخلی و
بینالمللی ک شورها را توجیه میکند. هر چند فناوریهای نوین نظیر اینترنت، موجب تو سعهی سطوح علمی و صنعتی شده
است ولی متأسّفانه با این وجود، جایگاه فضای سایبر بیشتر به سمت سوء استفاده از این فضا سوق یافته است به طوری که
فضای مجازی این فر صت را در اختیار مرتکبان جرایم کلا سیک قرار داده ا ست تا اهداف شریرانهی خود را تحقّق بخ شند.
بنابراین یکی از مسائلی که امروزه جامعه ی جهانی با آن درگیر است جرایم رایانهای میباشد. منظور از جرایم رایانهای عبارت از هر رفتاری که بر علیه رایانه یا شبکه های رایانه ای صورت گیرد و یا به واسطه ی رایانه یا شبکه های رایانهای محقّق گردد.(پورقهرمانی، (1 :1392 اگرچه امروزه جرایم مختلفی از طریق فضای مجازی (فضای سایبر) ارتکاب مییابد لیکن در
1158
این میان جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص به لحاظ دارا بودن جنبهی حیثّتی برای بزهدیده حائز اهمیّت است. جرایم
مذکور تابع فرهنگ هر جامعه ا ست و میزان واکنش کیفری در قبال آنمتأثّر از فرهنگ و عرف خاصّ هر جامعه میبا شد؛ این جرایم رابطهی تنگاتنگی با آداب، رسوم، مذهب، عقاید و باورهای جوامع دارند. فلذا با امعان نظر به این که رایانه و اینترنت
در تحقّق جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص نقش به سزایی دارد و نیز با توجّه به مدرن بودن این جرایم، لزوم اتّخاذ
تدابیری در سطح داخلی و بینالمللی برای مقابله با آن را توجیه میکند. بر این اساس این مقاله سعی دارد تا دیدگاه و نگرش
کنوانسیون جرایم سایبر در مورد جرایم مذکور را مورد بررسی قرار دهد بنابراین برای تجزیه و تحلیل موضوع، بررسی
اجمالی ف ضای سایبر، جرایم علیه شخ صیّت معنوی و مروری بر پی شینهی این جرایم ضروری به نظر میر سد که به برر سی آنها پرداخته میشود.
.1 فضای سایبر (فضای مجازی)
از لحاظ لغوی در فرهنگهای مختلف »سایبر1«به معنای مجازی و غیر ملموس میباشد و در برخی از فرهنگهای کامپیوتری، سایبر به یک گروه از کامپیوترهای بسیار بزرگ یا ابرکامپیوتر که توسّط شرکت کنترل دیتا (سی- دی- سی) ساخته شده، مانند
کامپیوتر سایبر 2 70 اطلاق شده است.(آریا،(156:1372
ا صطلاح »ف ضای سایبر«که برای اوّلین بار در سال 1982 و در یک دا ستان علمی-تخیّلی به کار برده شد3، دارای تعاریف ذیل میبا شد: » سایبر ا سپیس4«مجموعهی به هم پیو ستهی موجودات زنده از طریق کامپیوتر و ارتباطات راه دور بدون در نظر
گرفتن جغرافیای عینی است. (باستانی،(55:1383 »سایبر اسپیس« به تمام محیطهایی مانند اینترنت اطلاق میشود که در آن اشخاص توسط کامپیوترهای به هم پیوسته با یکدیگر تبادل دارند. (آریا،(156:1372
» (3ف ضای سایبر« محیطی ا ست مجازی و غیرملموس که در ف ضای شبکه های بینالمللی (که از طریق اینترنت به هم و صل میشوند) وجود دارد. در این محیط تمام اطلاعات مربوط به روابط افراد، ملّتها، فرهنگها، ک شورها، به صورت ملموس و فیزیکی (به صورت نوشته، تصویر، صوت، اسناد) در یک فضای مجازی و به شکل دیجیتالی وجود داشته و قابل استفاده و در د سترس ا ستفادهکنندگان و کاربران میبا شد؛ کاربرانی که از طریق کامپیوتر، اجزای آن و شبکه های بینالمللی به هم مرتبطاند. (باستانی،(56:1383 با توجّه به نکات مذکور در خ صوص ف ضای مجازی، ت صریح این مطلب ضروری به نظر میر سد که بر تعاریف مذکور در
مورد فضای مجازی، باید اضافه کرد که فضای مجازی، منحصراً شامل کامپیوتر و اینترنت نمیباشد و همان طور که اشاره شد
مواردی چون مخابرات، رادیو و تلویزیون را نیز باید به تعاریف مذکور افزود.
عمده ویژگیهای فضای مجازی عبارت است از:
ورود بسیار ساده و سریع به این فضا
رداشتهب شدن محدودیّتهای زمانی و مکانی
ـ نامحدود و ناملموس بودن محیط سایبر
ـ دسترسی به حوزهای اطلاعاتی سایرین حتّی در حریم خصوصی و ...
2. تاریخچهی جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص درفضای مجازی
در مورد پیشینه و تاریخچهی جرایم علیه شخصیّت معنوی که ارتکاب آنها میتواند در فضای سایبری محقّق شود باید گفت
با توجّه به اقدامات و تلاشهای سازمانهای بینالمللی در تق سیمبندی جرایم رایانهای و سایبری ملاحظه می شود که به طور
روشن و صریح به این موضوع اشاره نشده است جز در برخی موارد که اشاره به پورنوگرافی کودک (که میتوان آن را جرمی
مرتبط با شخ صیّت معنوی دان ست) شده ا ست. از جمله در کنوان سیون جرایم سایبر به جرایم مرتبط با هرزهنگاری درمادّهی نهم آن اشاره شده است که البتّه آن را جزو جرایم مرتبط با محتوا1 قرار داده است.
در دههی 1930 پروندههایی حاکی از این که جرایم علیه شخ صیّت معنوی علیه ا شخاص ارتکاب یافته ا ست در ک شورهای
اروپایی به چشم میخورد.2 از اواسط دههی1970 میلادی مطالعات تجربی در مورد جرایم رایانهای با استفاده از روشهای
تحقیقاتی ر شتهی جرم شنا سی انجام شد. در دههی 1980 نظرات علمی و عمومی در مورد جرایم رایانهای به سرعت تغییر
یافت و مشخّص شد که جرم یارانهای محدود به جرایم اقتصادی نبوده، تمام تعرّضات نسبت به همهی منافع را شامل میشود مانند تخلّفات رانندگی نسبت به حقوق خصوصی و فردی (شخصیّت معنوی) که جنبهی اقتصادی ندارند.
از دههی1990به بعد تحقّق جرایم خلاف اخلاقی چون هرزهنگاری و وقایعی از این دست منجر به وضع قوانین خاصّ و مبارزه با جرایم رایانهای و فضای سایبر در کشورها گردید.
در کانادا، کد جنایی این کشور شامل مجموعهای از قوانین برای برخورد با مسائل جرم و جنایت رایانهای مقرّر گردید. نسخهی کنوانسیون جرم رایانهای 23) نوامبر (2001 شامل جرمهایی است که شنود غیرمجاز و دسترسی غیرمجاز و
پورنوگرافی در آن مقرّر شده است.3
در حقوق داخلی ایران نیز مو ضوع شخ صیّت معنوی و دفاع از حیثیّت معنوی به موجب ا صل 22 قانون ا سا سی مورد تأکید قرار گرفت.4 از سال 1375 به بعد از یک سو سازمانهای دولتی و خ صو صی بی شتری مجهّز به امکانات رایانهای شدند و از سوی دیگر د ستر سی کاربران شخ صی به اینترنت و قابلیتهای آن افزایش یافت و به تبع آن آمار جرایم رایانهای نیز افزایش قابل ملاحظهای پیدا نمود. این افزایش بیشتر مربوط به مواردی چون اشاعهی فساد و فحشا و منکرات، نشر عکسهای مبتذل
و مستهجن1، انتشار مطا لب تفر قه آمیز، افترا به مسئولین و مقامات دولتی و مذهبی و دیگر موارد بوده است.
(پرویزی،(135:1384 افترا به ا شخاص حقیقی و حقوقی طبق ا صلاحات قانون مطبوعات (م صوّب 1364 با ا صلاحات (1379 بر طبق تب صرهی سه
یمادّهاوّل قانون مذکور (که کلّیّه ی ن شریات الکترونیکی را م شمول قانون مطبوعات دان سته ا ست) منع شد. (قانون مطبوعات
مصوّب1364/12/22 با اصلاحات (1379/9/22
در سال 1388 برخی از وبلاگنوی سان و روزنامهنگاران به اتّهام نو شتن مطالب در وبلاگها و سایتها د ستگیر شدند و به
اتّهاماتی مانند توهین به افراد و مقدّسات، افشای اسرار و اسناد دولتی ، محاکمه و مجازات شدند. (فریبرزی،(160:1390 طبق اعلام معاون مبارزه با جرایم رایانهای پلیس آگاهی نیروی انتظامی در سال 1388، موضوع 30 درصد پروندهها در زمینهی
هتک حیثیّت افراد و ن شر اکاذیب بوده ا ست.2 نهایتاً در سال 1388مو ضوع جرم علیه شخ صیّت معنوی در ف ضای مجازی صراحتاً در قانون جرایم رایانهای مقرّر گردید. فصل پنجم قانون جرایم رایانهای به هتک حیثیّت و نشر اکاذیب اختصاص
یافت.
.3 مفهوم جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص و مصادیق آن
دفاع ازشخ صیّت معنوی و اخلاقی ان سان و به تعبیر دیگر، جنبههای غیر ج سمی شخ صیّت آدمی نظیر آبرو، شرف و حیثیّت انسان همواره محترم و مورد حمایت است و این در واقع شخصیّت معنوی را تشکیل میدهد که تجاوز به آن ممنوع و موجب
مسئولیّت است.
جرایم علیه شخ صیّت معنوی، جرایمی ه ستند که آبرو و حیثیّت فرد را مورد خد شه قرار میدهند. به عبارت رو شنتر؛ جرایم علیه شخ صیّت معنوی، به رفتارهایی گفته می شود که روان آدمی را، هدف میگیرند. جرایم علیه شخ صیّت معنوی در ف ضای مجازی منصرف از جرایم علیه تمامیّت جسم و جان شخص است؛ چرا که این جرایم برخلاف جرایم دیگر، غالباً به وسیلهی
گفتار و کتابت واقع می شوند (بای؛ پورقهرمانی، .(274:1388در ف ضای سایبر که محلّ ح ضور ذهن افراد ا ست، جرایم علیه شخصیّت معنوی با روان و شخصیّت معنوی آنان ارتباط مییابد.(عالیپور،(13:1390
مصادیق جرایم علیه شخصیّت معنوی عبارتند از:
هتک حرمت ( شامل افترا، توهین و قذف)؛ جرمانگاری قذف در قوانین جزایی داخل ک شورها تابع فرهنگ و مذهب حاکم بر آنها میباشد.
اهانت به مقدّسات مذهبی تولید یا انتشار محتویّات نفرتانگیز یا نژادپرستانه
دسترسی غیرمجاز
شنود غیرمجاز نشر اکاذیب
تهدید یا اذیّت و آزار دیگری از قبیل مزاحمت تلفنی، انتشار تصاویر خصوصی دیگران
افشای سرّ
لازم به ذکر است که جرایم علیه شخصیّت معنوی با توجّه به فرهنگ، مذهب و مقرّرات و قوانین داخلی هر کشور نمود مییابد
و به همین دلیل در ارتباط با این جرایم، الگوبرداری از مقرّرات جزایی سایرکشورها عملاً ممکن نیست؛ به عنوان نمونه در کشور ایران آموزههای دینی و اسلامی و عرف حاکم بر جامعه میتواند لزوم جرمانگاری و اتّخاذ سیاستی سرکوبگرا در قبال
این جرایم را توجیه نماید در حالی که قوانین آن در سایر کشورها مثل آمریکا به دلیل تضاد فرهنگی و دینی قابل پذیرش نمیباشد. بنابراین به بررسی مصادیق جرایم علیه شخصیّت معنوی که در کنوانسیون بوداپست که مورد توجّه و جرمانگاری
واقع شدهاند پراخته میشود.
.4 رویکرد کنوانسیون جرایم سایبری1در مورد جرایم علیه شخصیّت معنوی اشخاص
کنوانسیون جرایم سایبری، جرایم علیهشخصیّت معنوی اشخاص را تحت عناوین جرایم علیه محرمانگی و تمامیّت و در دسترس بودن سیستمها و دادههای رایانهای (شنود غیرمجاز و دسترسی غیرمجاز) و نیز جرایم علیه محتوا (پورنوگرافی
کودک) جرمانگاری کرده است؛ که هر یک از این عناوین مورد بررسی قرار میگیرند.
4 1 پورنوگرافی کودک
پورنوگرافی کودک در کنوانسیون جرایم سایبری تحت عنوان »جرایم مرتبط با محتوا« جرمانگاری شده است؛ این عنوان اصطلاح جدیدی است که پس از تصویب کنوانسیون محیط سایبر (که فصل 3 این کنوانسیون با عنوان جرایم مرتبط با محتوا متمایز شده است) به طور رسمی و فراگیر وارد حقوق کیفری کشورها گردید. جرایم مرتبط با محتوا در مفهوم خاص که در
این مقاله مفهوم خاص این جرایم مدّ نظر میباشد عبارت است از جرایمی که از طریق محتویات غیرقانونی علیه عفّت یا
اخلاق عمومی یا سلامت ج سمانی یا روانی ا شخاص یا شخ صیّت معنوی آنان ارتکاب مییابد. در این تعریف، رکن مادّی جرایم در محیط سایبر تحقّق مییابد امّا آثار آن در محیط خارجی نمود پیدا میکند؛ مثل توهین یا افترا نسبت به دیگری از طریق سیستم رایانه. جرایم مرتبط با محتوا عمدتاً جرایم یا انحرافات جنسی یا جرایم علیه عفّت و اخلاق عمومی را به ذهن متبادر میسازد امّا باید گفت از یک طرف جرایم مرتبط با محتوا را نمیتوان جرایم جنسی یا جرایم مرتبط با جنسیّت
دان ست؛ چون در ف ضای سایبر جرم جن سی تحقّق نمییابد. (عالیپور، 1383، (221 م ضافاً این که برخی از جرایم مرتبط با
محتوا مانند نشر اکاذیب، افترا، توهین به مقدّسات و ... ارتباطی به جرایم یا امور جنسی ندارند.
41 1 جرمانگاری پورنوگرافی1 در کنوانسیون جرایم سایبری
