بخشی از مقاله
چکیده
امام علی - ع - نمونه انسال کامل و اکمل موجودات و الگویی برای تمام جوامع و تمدنها به تعبیر قرآن و پیامبر بزرگ اسلام است. لذا این مقاله با هدف بررسی مفاهیم به کار رفته در گفتار امیرالمؤمنین حضرت علی - ع - و طبقه بندی سخنان گهربار ایشان و استخراج صفات شهر اسلامی از دیدگاه آن حضرت تدوین گردیده است. توجه به این موضوع از ابعاد، عملکردی، روانشناختی واجد اهمیت و ضرورت است. برای بررسی گفتار امام علی - ع - درتحلیل متون، به کتاب نهج البلاغه که گردآوری سخنان ارزشمند امام درباره مسائل گوناگون می باشد استناد گردیده است. با بررسی نهج لبلاغه که شامل241 خطبه،79 نامه و 489حکمت می باشد. احادیث مرتبط با شهر و شهرسازی تشخیص داده شده و سپس در دو سطح اصول و ارزشهایی ارائه می شود. و درحد بظاعت مقاله به نحوه تجلی آنها در شهر اسلامی و آموزه های آن پرداخته خواهد شد. این اصول و ارزشها تحت دو عنوان تقسیم بندی می شوند. یکی اصول خاص تفکر اسلامی مثل توحید و دیگری تحت عنوان اصول جهانی مثل عدالت و امنیت که درهمه اندیشه ها قابل طرح بوده و وجه جهانی دارد.
کلمات کلیدی: امام علی، شهر اسلامی، نهج البلاغه ، اصول و ارزشها
-1 مقدمه
یکی از مهمترین دستاوردهای فکری، فلسفی، هنری، صناعی و تولیدی تمدنها و جوامع بشری »شهر« است که هم از ماندگاری نسبی برخوردار میباشد، هم تجلی باورها و ارزشهای فرهنگی جامعه است و هم اینکه بر رفتار انسان اثر میگذارد و ضمن آنکه بیانگر هویت جامعه در انظار جهانیان و تاریخ است، تنظیم کننده روابط آحاد جامعه با یکدیگر نیز میباشد و بسیاری خواص دیگر که از ذکر آنها احتراز جسته و مطالعه در آنها به منابع مربوط ارجاع میگردد - . - Naghizaden,1995:10 اسلام به عنوان دینی شهری مطرح شده که برای تحقق آرمان های خود به شهر نیاز داشته است - ملکشاهی،. - 162:1380 اسلام در نظر بسیاری از محققان، آیینی مدنی است که مشارک جمعی را در عبادت فردی مورد توجّه قرار می دهد.
این مطلب به طور گسترده پذیرفته شده است که بیشترتعلیمات اسلام، به بهترین شکل در محیطی شهری نمود پیدا می کنند - . - Rabah.Saoud,2002:1 چیستی و چگونگی شهر و شهر اسلامی درموزهآ های اسلامی نیازمند تعمّق و تتبّع وسیع در منابع ارائه کننده این آموزه هاست - غنی زاده،. - 200:1385بر کسی پوشیده نیست که برای دستیبابی به تعلیمات بنیادین اسلام و رسیدن به جوهره هنر اسلامی قرآن یگانه راهنمای بشر و رسیدن به سعادت ورستگاری به فرموده خداوند بزرگ است. خداوند بزرگ در جای جای قرآن به این موضوع تاکید کرده و این کتاب را راهنمای جامع بشریت دانسته و برای انسانهایی که به آن چنگ زده اند سعادت و رستگاری تضمین کرده است.
که این امر در قرآن کریم و روایات پیامبران و امامان به وضوح قابل مشاهده است.در قرآن کریم آمدهاست: ولا» حبّه فی ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین] «انعام[59 وهیچ دانه در زیر تاریکیهای زمین و هیچتروخشکی نیست، جز آنکه در کتاب مبین و قرآن عظیم مسطور است.نهج البلاغه، بی تردید پس از قرآن کریم گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است. این کتاب مجموعه ای است به ابعاد وجودی یک انسان کامل، زیرا نازلات و صادرات وجودی است، که والاترین وجود پس از پیامبر اکرم - ص - است. نهج البلاغه، شفای دردهای روحی بشر و راز هدایت اجتماعی و سیاسی است. این کتاب، منشور انسان سازی، و دریچه ای به نور، و راهی از ملک تا ملکوت است. نهج البلاغه، پرکننده خلاءهای عمیق فکری، اجتماعی و سیاسی، و پاسخگوی مسائلمشکلات گوناگون مسلمانان و جوامع بشری در همه زمانها و در تمام مکانهاست.
و راه برپایی حدود الهی و افق ارزشهای آرمانی است. نهج البلاغه، دریای معرفت بی انتها و نور هدایت بدون خاموشی است؛ و دستورالعملی برای سیادت این جهانی سعادت آن جهانی است.در این نوشتار سعی شده تا از نهج البلاغه که گردآوری سخنان گهربار امیر مؤمنان علی - ع - است بازخوانی و بررسی شود. و از رهگذر این بررسی ویژگی ها و صفات شهر اسلام استخراج و بیان شوداین. مقاله صرفاً در جستجوی مبانی نظری و مفهومی شهر اسلامی می باشد و به هیچ وجه در پی ارائه ضوابط اجرایی و بیان جزئیات و پرداختن به صورت شکلی - کالبدی - نیست. بدیهی است که قرآن و احادیث پیامبران جزئیات فنی و تکنیکی ارائه نمی دهد لکن اصولی را مطرح می کند که این اصول بایستی در تمام شئون زندگی انسان از جمله محیط زندگی لحاظ گردد. و این اصول است که باعث پدید آمدن روح و هویت مشترک و واحدی در شهر های اسلامی خواهد شد.
1-1 ضرورت تحقیق :
ازآنجایی که شهر تجلی باورها، اندیشه ها و ارزشهای فرهنگی هر جامعه است و از طرفی ترسیم کننده و بیانگر هویت و مبانی فکری آن جامعه در دید جهانیان و تمدنهاست بسیار اهمیت می یابد و با عنایت به این موضوع که همواره تمدن و هویت ایرانی همواره با قرآن و تعالیم پیامبران و امامان درهم تنیده است. نیاز به بررسی هایی در باب موضوع گسترده شهرکه مصداقی مهمّ ی از فرهنگ و تمدن یک جامعه اسلامی است بسیار احساس می شود وچون یکی ازمهم ترین منابع برای دستیابی به اندیشه و هنر اسلامی منابع معتبر اسلامی همچون نهج البلاغه می باشد. در این باب بر آن شدیم که به صورت هر چند اجمالی و در حد بظاعت مروری بر صفات شهر اسلامی از دیدگاه امام علی - ع - داشته باشیم.توجه به این موضوع از ابعاد اجتماعی، عملکردی، و غیره واجد اهمیت و ضرورت است. با طرح مباحث مربوط به گفتار امام علی در مورد شهر آموزه های دینی در حیطه شهر وارد زندگی اجتماعی شهروندان می گردد. همچنین به کارگیری گفتار امام علی - ع - در باب شهر و شهرسازی، می توان در نهایت سبب توزیع مناسبی از خدمات شهری متناسب با تفکر اسلامی برای شهروندان گردد.
2-1 روش تحقیق :
در این تحقیق نحوه جمع آوری داده های به شیوه مطالعه کتابخانه ای و با استفاده از منابع و اطلاعات موجود در کتب و مقالات و عمدتاً نهج البلاغه و دیگر کتب و اسناد معتبر دینی می باشد. که با روش توصیفی و تحلیلی و جدول ارائه شده است.در این مقاله به خاطر رسیدن سریع به جملات قصار، نامه ها و حکمت ها از بعضی سایت ها و نرم افزارهای دینی معتبر بالاخص سایت های نهج البلاغه1، بنیاد نهج البلاغه2 و موعود امم3 استفاده شده است.
-2 اصول و ارزشها
با ورق زدن و بررسی کتاب شریف نهج البلاغه به اصول و ارزشهایی فروانی بر می خوریم که مملو از نکات ظریف برای هدایت بشر و نحوه خوب زندگی کردن او و نهایتاً رساندن انسان به قله های رفیع کرامت انسانی است. این مطلب بدهی و روشن است که توجه به این توصیه ها و رعایت آنها در فعالیت های انسانی خود می تواند عاملی بسیار مهم در جهت شناختباری تعالی و همراهی با نظام حاکم بر عالم هستی باشد.در این قسمت از نوشتار به شش اصل خواهیم پرداخت که این اصول با توجه به اهمیت و ضرورت انتخاب شده است و از حیث فروانی بیش از اصول دیگر در سخنان امیرالمومنین علی - ع - بکار رفته است. که این اصول در دو بخش، اصول برگرفته از تعالیم اسلامی شامل: ذکر و تسبیح، تقوی، وحدت و اصول جهانی شامل :نظم و زیبایی، امنیت، اشاره خواهد شد، و در حد بضاعت از لزوم و نحوه تجلی آنها در شهر اسلامی سخن خواهد رفت. در ادامه مقاله حدیث های که که مرتبط با شهرو شهرسازی، آداب شهرنشینی تشخیص داده شده در - - جدول شماره - - 2 آورده شده است.
1-2 عناصر شهری یادآور ارزشهای اسلامی
حقیقت ذکر و یاخدا عبارت است از توجه قلبی انسان به ساحت قدس الهی و توجه کاملِ تمامیِ وجود آدمی به ذات احدیت. اطلاقِ یاد خدا به ذکر لفظی و زبانی از آن جهت است که ذکر لفظی از آثار ذکر قلبی است؛ وقتی دل مشغول یاد خدا و ذکر الهی است، زبان نیز بیانگر آن اشتغال قلبی می شود؛ و گرنه ذکر حقیقی همان ذکر قلبی و توجه دل به سوی پروردگار
جهانیان است. حضرت علی علیه السلام در اهمیت الهام و ذکر خداوند می فرمایند:وبِ، تَسْمَعُإِنﱠبِهِ بَعْدَ الْوَقْرَهِ وَتُبْصِرُ بِهِ بَعْدَوَتَنْقَادُالْعَشْوَهِالْمُعَانَدَهبِهِ ،بَعْدَوَمَابَرِحَ الله عَزﱠتْ آلاَؤهُ نِ الْفَتَرَاتِ عِبَادٌ نَاجَاهُمْفِی فِکْرِهِمْ، وَکَلﱠمَهُمْ فِی ذَاتِقُولِهِمْعُ - نهج البلاغه /خطبه . - 222
خدا ذکر را]یعنی یاد خودش را[ مایه روشنی دلها قرار داده، که گوش دل در پرتو آن پس از سنگینی بشنود، و چشم دل پس از سنگینی ببیند، و دل پس از دشمنی با حق رام و مطیع گردد. خداوند-که نعمت هایش عزیز و گرامی است-همواره و در هر دوره، و در روزگار خالی از پیامبران، بندگانی دارد که با آنها از راه فکرشان راز گوید، و با آنها در ذات عقولشان سخن گوید.از آثار ارزشمند ذکر خدا و مداوت برآن، روشنی دل و خرد انسان است، علاوه برآن یاد خدا به عنوان یکی از مهمترین عوامل تقویت و بازسازی اعمال آدمی و پرورش دهنده ی فضایل اخلاقی و سازندگی روح و روان به حساب می آید. در این موارد، امام علی - علیه السّلام - ، در احادیث شریفی می فرماید:
بحانَهُ اَحیَا االله قَلبَهُ وَ نَوِّرَ عَقلَهُ وَ لُبﱠهُ؛ هر کس به ذکر و یاد خدای سبحان مشغول باشد، خداوند دلش را زنده، اندیشه و خرد او را روشن می گرداند.العُقُولَ وَ حَیاهُال النﱠفُوسَ، وَ جَلاُءُ الصﱡدُورَ؛یاد خدا، روشنی عقول،و زندگی بخش جان ها و صیقل دهنده ی سینه هاست.õ بِدَوامِ الذﱢکرِ، حَسُنَت اَفعالَهُ فِی السﱢرﱢ وَالجَهرَ؛ هر کس، قلب خود را با یاد خدا، پیوسته آباد سازد، اعمال او در پنهانآشکار، نیکو و پسندیده می شود.آثار و برکات مادی یاد خدا در دنیا، عبارتند از: شکوفایی عقل، پایداری وپیروزی در سختی ها، معاملات و کسب وکار و ...عناصر و مفاهیم موجود در شهر تذکر دهنده انسان به اصول و ارزشها باشند، به طور اجمال متشکل از دو گروه طبیعی - آیات الهی - وانسان ساخته - سمبلها و نشانه ها - 1 می باشند - نقیزاده،. - 9:1376با عنایت به احادیث فوق، عناصر و فضاهای شهری بایستی به عنوان عناصر تذکردهنده عمل نمایند. به این معنا که هر شهر و هر جزئی از آن بایستی انسان را به اصول و ارزشهای فرهنگی و اسلامی متذکر گردد و آنها را در ذهن اهل خویش و هر ناظری یادآور باشد. اهمیت ذکر و یاد خدا در قرآن نیز در آیات فراوانی از جمله ]رعد[59، ]انبیاء [5، ]ذاریات [55، ]حدید [55،آمده است.
