بخشی از مقاله
چکیده یکی از روش های حفظ و اشاعه فرهنگ ،ورود آن به مقولات هنری اعم از کاربردی یا تزیینی است. با تحلیل مهم ترین عناصر بصری تشکیل دهنده اثر هنری یعنی شکل و رنگ می توان بسیاری از عقاید خالق آن اثر و فرهنگ جامعه متعلق به آن را شناخت. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی انجام شده و به بررسی و مطالعه صنایع دستی ترکمانان استان گلستان می پردازد. گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه ای صورت پذیرفته و شیوه تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است.
هدف از انجام تحقیق صنایع دستی ترکمن، منشأ پیدایش آن ها، مفاهیم یا کاربردهای احتمالی آن هاست و بدین ترتیب تلاش می شود دریچه ای به اندیشه و آرای گذشتگان این قوم بگشاید. نتایج حاصل از بررسی نمونه ها نشان می دهد که در صنایع دستی ازجمله فرش،پشتی ،گلیم و..شکل، رنگ و نحوه ترکیب بندی نقوش در چهار گروه جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، عقاید و باورها، ابزار کار و ادوات جنگی قابل تقسیم بندی است. شکل برخی نقوش از عقاید و باورهای اجداد این قوم نشئت گرفته و برخی دیگر نیز برداشتی آزاد از موجودات و اشیای پیرامون آن ها بوده است.
.1 مقدمه
کوچ نشینان از بزرگ ترین حافظان سنت و هنرهای سنتی اند .زبانی را که آنان برای بیان اندیشه ها و آرزوهایشان از طریق هنر برگزیده اند می توان زبان طبیعت نامید. کوچ نشینان به سبب تماس مداوم با عناصر طبیعی تمامی نقوش خود را از آن وام گرفته و چنان اجزای طبیعت را انتزاعی کرده اند که مناسب هر کارکردی باشد . در عین حال، باید اشاره کرد که هنر برگزیده این گروه ،هنری است که بیشتر جنبه کاربردی دارد تا زیبایی . هنرمند عشایر با نگاهی هوشمندانه عناصر طبیعی را برمی گزیند و آن ها را مطابق ذوق خود در دستانش شکل می دهد، اما نگاه دوگانه خوف و اشتیاق به طبیعت را نیز هرگز از یاد نبرده است.
از همین روست که در هنرهای سنتی یافتن رد پای آمال و عقاید اقوام ممکن می کند .اقوام ترکمن کوچ نشینانی هستند که امروزه در شمال شرق ایران سکنی گزیده اند. ایشان محصولات هنری متنوعی از جمله قالی، نمد، زیورآلات و سوزن دوزی را تولید می کنند .از پژوهش های مربوط به فرش ترکمن می توان به کتاب نیاز جان و فرش ترکمن نوشته ذبیح ااالله بداغی، و دو کتاب تک مضمونی های فرش و نقش های قالی ترکمن و اقوام همسایه نوشته علی حصوری اشاره کرد . تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی انجام شده و بخش اعظم گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی صورت گرفته است. صنایع دستی ترکمن ازجمله قالی، نمد، زیورآلات و سوزن دوزی ،پوشاک اعم از شلوار زنانه، پیراهن زنانه، پیراهن بچه گانه، آنق - کلاه حلقه ای شکل زنان ترکمن که نشانه تأهل است - ، کلاه مردانه - عرقچین - را به لحاظ شکل نقوش، رنگ های کاربردی و نحوه چیدمان بررسی نموده و در نهایت به تجزیه و تحلیل و پردازش نتایج پرداخته شد.
روش تجزیه و تحلیل داده ها کیفی است و بر مبنای دیده ها، شنیده ها، مکتوبات بسیار محدود و همچنین با مقایسه ای با نقوش فرش و نمد ترکمن صورت گرفته است. در نهایت نقوش، در چهار گروه جانوران، عناصر طبیعت و محیط پیرامون، عقاید و باورها، ابزار کار و ادوات جنگی گروه بندی شدند. این پژوهش در پی پاسخ به دو پرسش است: - 1 آیا صنایع دستی این قوم مفاهیم خاصی را دربردارند؟ - 2 منشأ شکل گیری نقوش در گلیم ،قالی ،سوزن دوزی ترکمن چیست؟ هدف از انجام این تحقیق شناخت کامل صنایع دستی ترکمانان است؛ همچنین تلاش می شود مفاهیم احتمالی نقوش و منابع الهام گیری جهت شکل دهی به نقوش را بیابد. مطالعه نقوش و ساختارهای هنری اقوام ایرانی با توجه به وسعت و تنوعی که دارند کاری بس دشوار است و البته در راستای حفظ هویت فرهنگی که مهمترین عامل وامد و بقای یک ملّت است ضروری می نماید.
-2وضعیت صنایع دستی استان:
مردم استان گلستان از اقوام فارس - تات - ، ترکمن و از اقلیت های قومی بلوچ ، مغولی و .. تشکیل شده است. حضور قومیت های مختلف با فرهنگ های متنوع، همنشینی جذاب و درخور تحسینی را برای تولیدات صنایع دستی فراهم اورده است.بنابراین بسیاری از این نقوش، طرح ها و تکنیک ها از قومی به قوم دیگر راه یافته،به گونه ای که می توان مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی گرگان را چشم اندازی بدیع از تکامل اندیشه ها دانست. صنایع دستی عمدتا در مناطق روستایی متمرکز بوده و سهم بسزایی در اقتصاد خانواده ها دارد. در ادامه به بررسی و توضیح برخی از این هنرهای بدیع می پردازیم.
.3 اقوام ترکمن
3.1 مختصات جغرافیایی، قومی و فرهنگی
حوزه دریای خزر از جمله بخش هایی از کشورمان به شمار می رود که از گذشته به دلیل شرایط مساعد جغرافیایی مسکنی برای اقوام کوچ رو محسوب می شده است و آن طور که از اسناد و منابع بر می آید، » حوزه شرقی سیر دریا - سیحون - از دیرباز خاستگاه اولیه قوم ترکان بوده است که وجود کتیبه های متعدد نظیر کتیبه اورخون 1در ینی سئی و کتیبه » کول تکین2«از وجود ترکان در این نواحی خبر می دهند - «
در این میان قبایل ترکمن -که اصولا با بافته های پرزی و فرشینه هایشان شناخته می شوند- از اقوام کهن ساکن در نواحی و مناطق یاد شده اند که به دلیل داشتن فرهنگ و رسوم ویژه و استقرار بخشی از آنها در کشورمان اهمیت فراوانی دارند و تاکنون نیز تحقیقات و بررسی های گسترده ای در مورد آنها صورت گرفته است. » ترکمن ها قبیله هایی هستند که در شمال ایران، شمال افغانستان، شرق دریای خزر در ترکمنستان و ازبکستان زندگی می کنند - «
ترکمن ها علاوه بر جغرافیای ذکرشده در نواحی شمالی ایران نیز مستقر هستند و خاستگاه و نژاد آنها ریشه در تاریخ دارد - تصویر. - 1 این مردم اگر چه اصالت خود را حفظ کرده اند، سنت های فراوانی را چه در جنگ های قبیله ای، چه در جنگ با همسایگان و چه تحت تأثیر فرهنگ های مسلط همسایگان از دست داده اند، به طوری که پیگیری تاریخ آنها کار آسانی نیست - حصوری،. - 7:1371 محققان در خصوص مبانی عقیدتی و مذهبی عشایر ترکمن نیز به نتایجی رسیده اندکه نشان از گرایشات ایشان به توتمپرستی 3 شمنیسم 4دارد و این دلیل دیگری است بر سنن و آداب خاص آنها. چنانچه منابع تاریخی نشان از این امر دارند که »تا قبل از گرایش ترکمن ها به اسلام، » انقون پرستی - «توتمیسم - در میان ترکمن ها رواج داشته و هریک از شاخه های مختلف ترکمن انقون خاصی برای خود داشته اند«
توتم به طور کلی »واژه ای است از زبان سرخپوستان آمریکا دال بر قرابت محارم. توتم جانور یا گیاه یا بعضا ً و ندرتا شیئی است که اصل یا بنای یک گروه اجتماعی ابتدایی تصور می شود. از این رو توتم محور زندگی گروه به شمار می رود« - آزادگان،. - 31:1372 در میان منابع تاریخی، خواجه رشیدالدین فضل ااالله - 718 هجری - در جامع التواریخ رشیدی به این موضوع بیشتر پرداخته و اعتقادات، عادات، علائم و نشانه های مقدس قبایل مختلف ترک را به تفصیل بیان کرده است.
