بخشی از مقاله
چکیده
خلیج فارس آبراهی حیاتی و به لحاظ سوق الجیشی بسیار با اهمیت در پهنه تاریخ ایران به شمار می رفته و همچنان نقش بی بدیل خود را در تاریخ و جغرافیاي ایران ایفا میکند.در درازاي تاریخ، شهرها و آبادي هاي فراوانی در سواحل خلیج فارس به وجود آمده که عبادان از آن جمله است. نام این شهر که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی آن - محصور بودن بین سه رودخانه و خلیج فارس - همواره پیشوند جزیره را با خود داشته از سال 1314خورشیدي باپیشنهاد فرهنگستان ایران، به آبادان تغییر یافت.عبادان در قرون اولیه هجري و به طور خاص در قرن چهارم و پنجم از شهرهاي مهم کرانه خلیج فارس به شمار می آمده که وجود فانوس دریایی خشبات از دلایل این مدعا به شمار می رود.
کلید واژه ها: خلیج فارس، عبادان، فانوس دریایی خشبات، قرن چهارم هجري.
مقدمه
جغرافیاي تاریخی در برگیرنده مقوله هاي طبیعی، انسانی، فرهنگی، اجتماعی و... یک واحد جغرافیایی در طول مقطع مشخصی از تاریخ می باشد.آثار باستانی و منابع مکتوب بر جاي مانده از ادوار مختلف تاریخی، بیانگر وجود شهرها و آبادي هاي فراوانی همچون خارك، سیراف، طاهري، کیش و... در سواحل خلیج فارس1 بوده است.در تقسیم بندي جغرافی نویسان مسلمان، سواحل خلیج فارس بین چند ایالت از سرزمین هاي پهناور اسلامی تقسیم شده است. یکی ازاین ایالات خوزستان است. در خوزستان، شهرهاي ساحلی چندي به چشم می خورد که جزیره ي عبادان از آن دسته است. این جزیره در قرون اولیه ي هجري به عنوان شهري با رونق در نقشه سواحل خلیج فارس خودنمایی می کرده و در طول قرون متمادي هماره آباد بوده است.
این مقاله تحقیقی بر آن است تا جغرافیاي تاریخی عبادان در کرانه ي خلیج فارس را در قرون اولیه ي هجري و به طور اخص در قرون چهارم و پنجم بررسی نماید.جغرافیایی طبیعی عبادان1 جزیره اي دلتا مانند است. تحقیقات زمین شناسان نشان می دهد که این جزیره در روزگار بسیار دور وجود خارجی نداشته و در وسعت یک یا دو میل مربع در هر سده از زمان از زیر آب بالا آمده و بدین ترتیب وجود خارجی پیدا کرده است 2.به عبارتی این خشکی، پدید آمده از رسوبات و آبرفت هاي کارون و بهمنشیر و اروند رود، در دهانه خلیج فارس است.مقدسی جغرافی نویس معروف قرن چهارم هجري عبادان را »شهري در محاصره دریا3« توصیف کرده است.
سفر نامه نویس معروف تاریخ ایران ناصر خسرو قبادیانی - متوفاي 481ق - می گوید: »عبادان در کنار دریا نهاده است چون جزیره اي که شط آن جادو شاخ شده است، چنان که از هیچ جانب به عبادان نتوان شد الا به آب گذر کنند.4«در حدود العالم چنین آمده است: »عبادان شهر کیست خرد و آبادان بر کرانه دریا...5« نزدیکی شهر به ساحل دریاي پارس - خلیج فارس - به گونه اي بوده که بنابر قول ناصر خسرو ...» و جانب جنوبی عبادان خود دریاي محیط است که چون مد باشد تا دیوار عبادان آب بگیرد و چون جزر شود کمتر از دو فرسنگ دور شود.6«شعر معروف منوچهري دامغانی که برگرفته از ضرب المثل معروف آن زمان بوده نیز بیانگر این است که بعد از عبادان دریاست7 و چیزي جز آب دیده نمی شود:»از فراز همت او نیست جا نیست زان سوتر ز عبادان دهی8«وجه تسمیه درخصوص وجه تسمیه جزیره عبادان، نظرات مختلفی وجود دارد. بنابر یکی از روایاتتاریخی نام عبادان مأخوذ از اسم عباد حبطی است که در دوره امویان - عبدالملک بن مروان - در عبادان یک لشگرگاه ساخت.9
