مقاله سیر تاریخی مداخلات کشورهای بیگانه در خلیج فارس؛علل ، ریشه ها

بخشی از مقاله

سیر تاریخی مداخلات کشورهای بیگانه در خلیج فارس؛علل، ریشه ها

چکیده

خلیج فارس که از دوران کهن "دریای پارس" نامیده میشود کانون و گهواره تمدنهای بزرگ باستان بوده است. این خلیج در چهارراه ارتباطی سه قاره آسیا، آفریقا، و اروپا قرار گرفته است و بخشی از یک سیستم ارتباطی است که دریاهای مدیترانه و سرخ را به اقیانوس هند میپیوندد و در نتیجه با آبهای جهان مرتبط است. از گذشته مسیری بوده است که کالاهای تجاری از شرق و جنوب آسیا به خلیج فارس و از آنجا به اروپا منتقل میشده است. واز زمانی که دماغه امید نیک کشف شد، منطقه خلیج فارس لنگرگاه مهمی برای کشتیها بوده است. برخی دینهای بزرگ آسمانی، از جمله دین اسلام در این منطقه شکل گرفته و همچنین خاستگاه پیامبر اسلام بوده است. پس ازورود استعمار، این منطقه به کانون تحولات سیاسی و اقتصادی مبدل شد. کشورهای پرتغال، هلند، انگلیس، فرانسه، روسیه، آلمان و آمریکا به ترتیب در منطقه حضور یافتند و بر سر منابع سرشار آن با یکدیگر به رقابت پرداختند. در سده بیستم که نفت کشف شد منطقه خلیج فارس به شاهرگ حیاتی جهان تبدیل شد. منابع غنی منطقه، در کنار موقعیت جغرافیایی، تجاری، فرهنگی اهمیت منطقه را دوچندان کرد چنانکه خلیج فارس یک جایگاه بسیار مهم ژئواکونومیکی پیدا کرد. تنگه هرمز که ارتباط دهنده خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند است یکی از تنگههای استراتژیک جهان است و حدود چهل درصد نفت جهان روزانه از این تنگه انتقال داده میشود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اهمیت و حساسیت منطقه بیشتر شد. بنابراین خلیج فارس اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئو اکونومیکی، ایدئولوژیکی و ارتباطی دارد و از دوران کهن تاکنون، کانون مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.

واژههای کلیدی: خلیج فارس، دوران باستان، دوران معاصر، کشورهای اروپایی

مقدمه

خلیج فارس عبارت از پیشرفتگی دریا در خشکی است که حد واسط سرزمین ایران و شبه جزیره عربستان می باشد. در کتاب حدودالعالم در خصوص این دریا آمده است: خلیج پارس از حد پارس برگیرد، با پهنای اندک تا به حدود سند(الهی،.(9 :1378 خلیج فارس از مصب اروند رود، که خود از پیوستن دجله و فرات به وجود آمده تا شبه جزیره مُسَندَم در عمان امتداد و از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط دارد.(همان،: .(11 خلیج فارس امروزی بخش کوچکی از گستره آبی پهناوری است که در روزگاران قدیم دریای پارس نامیده میشد و تمامی دریای عمان و بخشی از اقیانوس
هند را تا حدود رود سند در بر می گرفت(مهدوی گورابی،.(83: 1390

کشورهای ایران، عراق، عربستان، کویت، بحرین، قطر، امارات متحد عربی و عمان، کشورهای منطقه خلیج فارس هستند. اهمیت این منطقه از جهان نه تنها مرکز پیدایش نخستین تمدنها و خاستگاه پیامبران عظیم الشان بوده، بلکه تمدنهای درخشان اقوام بسیاری در این منطقه شکل گرفته و به سایر نقاط جهان راه یافته است، که مهمترین آنها سومریها، اکدیها، ایلامیها، آشوریها، بابلیها، کلدانیها بوده اند.

در این تحقیق روش کار به صورت کتابخانهای انجام شده است. ابتدا به سیر تاریخی خلیج فارس دردوران باستان و معاصر پرداخته شده است، سپس حضور کشورهای اروپایی، علل و فعالیتهای آنها باختصار بیان شده است و در پایان نتیجهگیری شده است. هدف این تحقیق بررسی سیر تاریخی خلیج فارس، حضور کشورهای بیگانه درمنطقه و علل آن است.

یافتههایی که در نتیجه این تحقیق میتوان بیان کرد، این موارد است:
- موقیعت خلیج فارس(نقش مهم تجاری و ارتباطی دارد).

- منابع آن ابتدا مواردی شامل مروارید و درقرون معاصر نفت،که این منطقه را بههارتلند فسیلی جهان تبدیل کرده است.

- پیروزی انقلاب اسلامیایران که یکی از مهمترین کشورهای منطقه است. و به عنوان یک ضلع از مثلث قدرت: آمریکا، روسیه ایران مطرح شده است.

خلیج فارس در دوران باستان

رونق و آبادی بنادر و جزایر خلیج فارس به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد بر میگردد که تمدن سومری در منطقه جنوب بین النهرین شکل گرفت.

در اسناد سومری از رفت و آمد کشتیها از شهر اور به دیلمونمکّن، و مِلّوخَ یاد شده است، دانشمندان دیلمون را به بحرین و مکّن را به عمان و ملّوخ را با حبشه تطبیق دادهاند. در یک سروده سومری در ستایش انکی آمده است: »سرزمینکّنم و مِلوخ چشم به من دارند، کشتیها از دیلمون چوب میآوردند،کشتیهااز مکّن تا بلندی آسمان بار شده است، قایقهامگلیوم از مِلّوخ طلا و نقره حمل میکنند (مجید زاده،.(252 :1379 از بندرگاههای دیگر منطقه خلیج فارس بندر لیان از بنادر حکومت ایلام بود که از هزاره دوم پیش از میلاد آباد و پر رونق بوده است.
اگر بپذیریم مِلّوخ در سواحل حبشه بوده است می توان گفت تجارت و بازرگانی بین خلیج فارس، اقیانوس هند و دریای سرخ برقرار بوده است. از زمان پادشاهی سناخریب پادشاه آشور -705) 681ق.م)کشتی سازان فینیقی به نینوا فرا خوانده شدند تا کشتی های بزرگ بسازند و همچنین فنون کشتی سازی را به مردم آموزش دهند. این کار به رونق دریانوردی افزود و موجب شکلگیری نیروی دریایی شد که بعدها هخامنشیان این نیروی دریایی را در اختیار گرفتند. چون بین النهرین بخش عمده نیازهای خود مثل: چوب، سنگهای معدنی و قیمتی را از طریق بنادر و سواحل خلیج فارس تامین میکردند خلیج فارس اهمیت سوق الجیشی و ارتباطی مهم برای آنها داشت. از طرفی بازداشتن ایلامیها از حمله به سومر و همچنین دستیابی به منابع اقتصادی ایلام از جمله فلزات و سنگهای معدنی (مرمرسفید، دیوریت، شیشه معدنی) و سنگهای قیمتی و نیز اسب، بر اهمیت منطقه میافزود.

میتوان گفت نخستین بار در سال 2750ق.م، زمان فرمانروایی مس- کی اگ – گشر بنیانگذار سلسله اول اوروک (از شهرهای سومر) از خلیج فارس یاد شده است، او به ایلام لشکر کشی کرد و بر سواحل خلیج فارس سلطه یافت. در عبارتی که در این باره موجود است نوشته شده است: او به دریا رفت و بالا رفت به سمت کوهستان(حریریان و دیگران،.(131 :1377 همچنین در سروده انکی یکی از خدایان سومر آمده است:»انکی از آنجا به رودهای دجله و فرات رفته، آنها را با آب زلال پر میکند ...وی پس از آن به دریا (خلیج فارس) بازگشته، قوانین آن را وضع میکند و الهه سیلاب را به سرپرستی آنجا می گمارد)«مجید زاده،.(252 :1379

از زمانی که هخامنشیان به قدرت رسیدند کل منطقه از ماوراء النهر در شرق تامدیترانه در غرب و شمال آفریقا، به زیر سلطه هخامنشیان در آمد،اما با سقوط هخامنشیان وضع تغییر کرد. در زمانی که اسکندر و سپس سلوکیها قدرت داشتند بنادر دریای مدیترانه و دریای سرخ رونق داشتند و دریانوردی خلیج فارس افول کرد اما پس از به قدرت رسیدن اشکانیان، خلیج فارس طی قرن اول

ودوم میلادی تا حدودی موقعیت خود را بدست آورد؛ ولی با توسعه طلبی رومیها بنادر خلیج فارس زیاد رونق نگرفت تا اینکه ساسانیان به قدرت رسیدند(224م).

خلیج فارس در دوره ساسانیان، در سایه اعمال سیاستهای اقتصادی، تفوق و برتری خود را بر دریای مدیترانه و دریای سرخ دوباره بدست آورد و این منطقه کانون تبادلات دریایی شد.آم مین مارسلین( Ammien Marcellin )نویسنده رومیدر باره خلیج فارس نوشته است: این دریا دارای جزایر فراوان و از حیث رفت وآمد کشتیها معتبر ومهم است..در کنار دریا تجارت و معاملات کاملا رواج دارد(وثوقی،.(66 :1389 خلیج فارس در زمان انوشیروان یکی از دو مسیر انتقال ابریشم بود طی این دوره سیلان، انبار کالاهای داد و ستد شده دریایی میان جین و خاورمیانه بود، ایرانیان ابریشم را از طریق سیلان به خلیج فارس و از آنجا از ناحیه بینالنهرین به روم شرقی صادر میکردند و رومیها از بخش اعظم ابریشم محروم شدند.

خلیج فارس در دوران ایران اسلامی

حمله اعراب علی رغم آنکه منجر به سقوط ساسانیان و تحولات بعد از آن شد، ولی زمینه رشد و رونق بازرگانی در خلیج فارس را فراهم کرد برخی از دلایل آن چنین است:

-1 گسترش ناامنی در مسیرهای بازرگانی زمینی و کاهش شدید ضریب امنیت تجاری موجب شد تا مسیر دریایی مورد توجه قرار گیرد.

-2 کشمکشهای طولانی امویان و عباسیان در کرانههای دریای مدیترانه بتدریج موجب افول و رکود اقتصادی منطقه مدیترانه شد.

پس از قدرت یابی امویان و تسلط آنان بر کرانههای شرقی و جنوبی مدیترانه، بخشهای شمالی آن تحت اداره مستقیم روم شرقی و صلیبیون قرار گرفت و شرق و جنوب مدیترانه به تصرف مسلمانان در آمد، تقسیم این ناحیه به معنای شکست وحدت سیاسی مدیترانه و برهم خوردن توازن قدرت به نفع خلیج فارس بود(همان: .(87

وقتی که آل بویه به قدرت رسیدند چون توانستند محدوده قلمرو خود را تقریبا با قلمرو ساسانیان نزدیک کنند، اقتدار خود را بر خلیج فارس مستحکم کردند و در نتیجه شرایط مناسبی برای تجارت دریایی در منطقه خلیج فارس به وجود آوردند، به ویژه اینکه شیراز را پایتخت خود قرار دادند.نزدیکی شیرازبه خلیج فارس بر موقعیت سیاسی و تجاری آن افزود. اهمیت تجاری خلیج فارس چنان شد که برخی از محققان یکی از دلایل سقوط آل بویه را از دست دادن درآمدهای بازرگانی دریایی نوشته اند.

از نیمه اول قرن پنجم هجری سلجوقیان در ایران قدرت گرفتند از سال 552 هجری که دوره سلجوقیان بزرگ تمام میشود نهاد اتابکی و حکومتهای محلی در ایران شکل می گیرند که این امر به یکپارچگی سیاسی خلیج فارس لطمه میزند: »قدرت در جهان اسلام بین خلیفه عباسی و خلیفه فاطمیتقسیم شد و نیروی دریایی جهان اسلام بین دومنطقه خلیج فارس و دریای سرخ تقسیم شد قدرت روزافزون خلفای فاطمیدر برابر ضعف خلفای عباسی منجر به احیای راه تجارت دریایی مدیترانه و دریای سرخ گردید و بتدریج آثار منفی زیادی بر اقتصاد خلیج فارس بر جای گذاشت)«همان: .(127 بنابراین دو بندر مهم تجاری خلیج فارس،سیراف و صحار رو به افول رفت و اقتصاد فاطمیان قوت بیشتری پیدا کرد.

پس از سلجوقیان ایران با حکومت خوارزمشاهیان و سپس حمله مغولان روبرو میشود. هجوم گسترده مغولان موجب ناامنی و کاهش مبادلات اقتصادی در ایران شد و بنادر خلیج فارس را نا امن کرد. وحدت سیاسی ایران متزلزل گردید و حکام و خوانین محلی در شرق و غرب ایران تقویت شدند. این شرایط موجب شد که تجارت از سواحل خلیج فارس به جزایر آن منتقل شود و از این پس تنگه هرمز و سواحل شرقی عمان مرکز ثقل اقتصادی خلیج فارس شدند. طی قرون هفتم تا دهم هجری جزیره هرمز کانون تجارت دریایی محسوب میشد.

اروپائیان و حضور در شرق

جنگهای صلیبی که از سال 1096 میلادی آغاز شد و حدود دو قرن ادامه یافت هرچند مسیحیان نتوانستند بیتالمقدس را تصرف کنند اما به نتایج سیاسی و اقتصادی مهمی رسیدند. از جمله راه مدیترانه که قبل از جنگهای صلیبی بسته شده بود باز شد و تجارت و بازرگانی بین شرق و غرب از طریق دریا گسترش یافت. اروپائیان با دانشهای مردم شرق آشنا شدند که در تحول تمدن غرب بسیار اثر گذار بود. فتوحات مغولان و توسعه قلمرو آنها موجبات ارتباط شرق و غرب را برای مدت کوتاهی فراهم کرد. ایلخانان به راههای کاروانی و تجاری توجه داشتند و تجار ونیز و جنوا نیز برای بدست آوردن کالاهای شرق به سوی ایران آمدندو با ایلخانان روابط مستحکمی برقرار کردند. با بر افتادن مغولان و تا روی کار آمدن تیموریان فترتی بر تجارت شرق و غرب حاکم شد. با تشکیل حکومت عثمانی، راه نفوذ ورود غربیها به سوی شرق بسته شد چون تیمور به قدرت رسید و او توانست سلطان بایزید عثمانی را در جنگ آنقوره(1402 م)شکست دهد اروپائیان توانستند با اتحاد با تیمور کار تجارت را از سر گیرند. ولی با مرگ تیمور و چالشهای جانشینی او مبادلات تجاری به حداقل رسید و ونیزیها که محور اصلی تجارت بودند در مقابل پیشرفت عثمانیها برتری تجاری خود را از دست دادند و مراکز تجاری آنها در شرق، بدست عثمانیها افتاد. راه تجاری بندر

اسکندریه و دریای سرخ به دلیل سختگیریهای ممالیک و نظرات مخالف پاپ، زیاد قابل استفاده قرار نگرفت و باعث کاهش ورود کالاهای با ارزش شرق نظیر ابریشم، ادویه، مروارید و یاقوت به اروپا شد. این شرایط سیاستمداران غرب را به اندیشه دستیابی به راههای تجاری جدید انداخت و ازاین پس بود که راههای جدید تجاری دریایی بسوی شرق کشف شد.پدیده ای که این امر را سرعت و جهت داد رنسانس بود که از سال 1453 میلادی به بعد تحولات اجتماعی بسیاری در زندگی مردم اروپا به وجود آورد.اختراع چاپ،علم ودانش را در دسترس عموم قرار داد، اختراع باروت جنگ را دگرگون کرد. با اختراع قطب نما حرکت در دریاها آسان شد و کشورهایی چون پرتغال و اسپانیا به اکتشافات دریایی پرداختند.و بر آن شدند که راهی به سوی هند پیدا کنند، بدین لحاظ سیاحانی چون کریستف کلمب سفرهای دریایی را آغاز کردند. در سال 1497 میلادی واسکو دوگاما سیاح پرتغالی از راه اقیانوس اطلس و جنوب افریقا خود را به هندوستان رساند. در پی اکتشافات دریایی، راه تجارت و رفت و آمد اروپائیان به شرق باز شد و بنادر کشورهای غربی اروپا رونق گرفتند و ثروت سرشار ی به کشورهای اروپا وارد شد.

بنابراین در این مرحله از زمان علل توجه اروپائیان به شرق به ویژه خلیج فارس عبارت بود از: -1 وقوع رنسانس در اروپا -2 افسانه ثروتهای بی کران شرق پس از انتشار سفرنامههای مارکوپولو

-3 قطع راه ابریشم و جاده ادویه پس از فتح قسطنطنیه توسط سلطان محمد فاتح ورود کشورهای اروپایی به شرق با هدف :

- کسب منافع مادی
- نفوذ در سرزمینهای شرق

- دسترسی به ثروت منطقه

- تامین مواد خام مورد نیاز کارخانههای خود
- منطقه را بازار کالاهای خود کنند.

در این زمان یعنی قبل از دوران استعمار »خلیج فارس یک حلقه ارتباطی میان آسیا، اروپا، و آفریقا بود، ابریشم، ادویه و سایر کالاهای مدرن مورد نیاز اروپائیان از طریق خلیج فارس به حوزه مدیترانه میرفت .با کشف دماغه امید نیک و رونق گرفتن راههای جنوب آفریقا، پرتغالیها و سپس هلندیها به منظور کنترل راههای تجاری وارد صحنه شدند و برای ایجاد پایگاههایی در خلیج فارس، شبه قاره هند و ماوراء آن در شرق تلاش کردند و بتدریج وارد این مناطق شدند و منطقه را دستخوش مخاطره کردند و نزاع و کشمکش را در این منطقه رواج دادند(امامی،.(5 :1385

اهمیت خلیج فارس را میتوان درموارد زیر بر شمرد: -1 موقعیت استراتژیکی -2 منابع فراوان زیر زمینی

-3 موقیت تجاری و بازرگانی البته در گذر زمان مواردی مانند کشف نفت، پیروزی انقلاب اسلامیو مسائل سیاسی - اجتماعی بر

اهمیت خلیج فارس افزود که بعدا به آنها پرداخته میشود.

پرتغالیها و خلیج فارس

سیاح پرتغالی واسکوداگاما، در سال 1498 میلادی دماغه امید نیک را دور زد و به این طریق راه ورود اقیانوس اطلس به اقیانوس هند را برای اروپائیان پیدا کرد. هر چند خود وی متوجه این مساله نشد. در ضمن هیئتهایی هم از راه خشکی به مصر و خلیج فارس و هندوستان اعزام کردند، به دنبال تحرکات پرتغالی ها دریانوردان اسپانیایی هم راه دریاه را در پیش گرفتند چنانکه کریستف کلمب توانست آمریکا را کشف کند( 1492م) ولی فکر می کرد که به هندوستان رسیده است. هجوم پرتغالیها و اسپانیاییها برای تسلط بر تجارت جهانی و راههای دریایی منجر به رقابت آنها شد و لذا پاپ میانجیگری کرد و بیانیهای که به نام "فرمان تقسیم" معروف شد صادر کرد(1493م). به موجب این فرمان » کره زمین از نصف النهار 46 درجه غربی به دو قسمت تقسیم گردید. نیمکره غربی(به استثنای برزیل) متعلق به پادشاه اسپانیا و نیمکره شرقی متعلق به پادشاه پرتغال شناخته شد)«هوشنگ مهدوی،.(10 :1364

پس از این فرمان دریانوردان دو کشور هجوم خود را به سواحل کشورهای دیگر رنگ وبوی مذهبی دادند و قلع و قمع و کشت و کشتار شروع شد.

آلبوکرک پس از تسلط بر عمان و مسقط رو به جزیره هرمز کرد فرمانروای هرمز تسلیم شد، قراردادی بین سیفالدین حاکم هرمز و آلبوکرک بسته شد و هرمز خراجگزار پرتغالیها شد(1507م). بدنبال شورش مردم هرمز و نیز نارضایتی ناویان پرتغال، آلبوکرک در سال 1508میلادی از هرمز خارج شد، در این میان شاه اسماعیل صفوی برای اعاده حاکمیت نیرویی را به گمبرون فرستاد تا به هرمز حمله کند. آلبوکرک پیام مقابله داد، وی در سال 1514 میلادی به هرمز حمله کرد ولی موفق نشد و لی سال بعد توانست هرمز را تصرف کند. در این زمان شاه صفوی درگیر جنگ با عثمانی ها بود، بنابراین قراردادی با پرتغالیها بست که براساس آن هرمز مستعمره پرتغالیها شناخته میشد.»پرتغالیها طی سده 16 میلادی توانسته بودند سراسر خلیج فارس را زیر نفوذ خود در آورند و رفت و آمد کشتیها با اجازه آنها و پرداخت حق گذر انجام میشد)«مهدوی

گورابی،.(76 :1390 تسلط پرتغالیها بر منطقه ادامه یافت تا زمانی که شاه عباس به قدرت رسید. وی با کمک نیروهای انگلیسی توانست در سال 1622میلادی پرتغالیها را شکست دهد و به حاکمیت 100 ساله آنان بر هرمز خاتمه دهد. با اخراج آنان از عمان و مسقط در سال 1650میلادی برای همیشه بر تسلط پرتغالیها در خلیج فارس خاتمه داده شد.

دلایل پرتغالیها برای تسلط بر خلیج فارس

-1 تجارت دریایی شرق دردست اعراب عمان و یمن بود و پرتغالی ها درصدد بودند این تجارت را در دست گیرند.

-2 موقعیت استراتژیک و بازرگانی مسقط
-3 ثروت و جلال هرمز

-4 منابع دریایی خلیج فارس نظیر مروارید.
-5 وجود اقسام مختلف و متعدد فرآوردههای ایران و بین النهرین از جمله ابریشم(الهی،.(31 :1378

هلندیها و خلیج فارس

هلند جزئی از متصرفات اسپانیا بود، در سال 1598میلادی فیلیپ دوم پادشاه اسپانیا مرد، نهضتهای استقلال طلبانه هلندیها نتیجه داد و بخشهای شمالی هلند، اسپانیا ییها را از سرزمین خود اخراج کردند و آزاد شدند، از آن پس برای نفوذ هر چه بیشتر در هند و منطقه خلیج فارس وارد عمل شدند آنها در سال 1602میلادی شرکت هند شرقی هلند را پایه گذاری کردند. از سال 1607 میلادی هلندیها به خلیج فارس وارد شدند، آنان در سال 1625 میلادی تجارت خانه ای را در بندر عباس تاسیس کردند و بدنبال آن رقابت بین هلند و انگلستان شدت گرفت.

در زمان شاه عباس در سال 1623 میلادی، طبق قراردادی که منعقد شد به کلیه اتباع آن کشور تجارت در ایران داده شد و از پرداخت هرگونه عوارض گمرکی بجز حق راهداری معاف شدند،و ماموران دولت ایران مکلف گردیدند در در تهیه محل کار و انبار و مسکن به بازرگانان هلندی مساعدت کنند(مهدوی،.(100 :1364 در زمان شاه عباس دوم نیز طبق قراردادی، هلندیها اجازه یافتند در هر نقطه ایران هر قدر ابریشم بخواهند بخرند و کالاهای خود را بدون پرداخت حقوق گمرکی به ایران وارد نمایند(همان: .(115 چون هلندیها مناطق جاوه و سوماترا و سایر نقاط اندونزی را که مرکز اصلی ادویه جات بود در تصرف داشتند در تجارت ادویه بر رقیب خود انگلیس برتری داشتند. آنها فلفل، زعفران، گلپر و سایر ادویجات را به ایران آورده به فروش میرساندند و در