بخشی از مقاله
چکیده
سرگذشت تاریخی یزد در درازاي تاریخ وابستگی تنگاتنگی با جغرافیاي آن دارد. این پیوند تا بدان درجه است که علاوه بر کالبد فیزیکی شهر و نوع معیشت ساکنان، در حالات روحی مردم نیز تاثیر گذاشته است. هرچه به گذشته بازگردیم، این تاثیرگذاري به سبب نقش مسلط طبیعت بر زندگی انسان ها نمود بیشتري دارد. می توان این تاثیرگذاري شرایط جغرافیایی بر روند تاریخی شهر یزد و ساکنان آن را در قالب نوعی تاثیر دیالکتیکی بیان کرد، به بیان دیگر این شرایط از یک طرف سبب چالش هایی در زندگی ساکنان یزد در طول تاریخ شده است و از طرف دیگر همین شرایط سخت در برهه هایی از تاریخ، با تاثیرگذاري مثبت، در دامان خود انسانی خاص با ویژگی هایی چون کوشا بودن، معتقد بودن، امید داشتن و غیره پرورانده است.
به نظر می رسد گذار ساکنان مناطق خشکی مانند یزد از نوعی معیشت مبتنی بر کشاورزي به معیشت مبتنی بر تجارت، خود نوعی مدیریت بحران آب نیز بوده است. آنچه که در این میان بیشتر جلوه می نماید این است که هرکدام از این شرایط معیشتی در یزد، ارتباط مستقیمی با جغرافیاي خاص آن دارد، اگرچه معیشت اولیه، به سبب قلت نزولات جوي، اقتصادي همراه با چالش بود اما معیشت ثانویه با توجه به واقع شدن یزد در نوعی چهارراه تجاري بر سر راه خراسان، فارس، کرمان و اصفهان، فرصتی مغتنم بود که آن را چیزي جزء موهبتی جغرافیایی نمی توان نامید. در این مقاله سعی شده تا در کنار شرح مختصري از جغرافیاي تاریخی یزد، پیوند این جغرافیاي سخت و سرگذشت تاریخی یزد و برآیند آن دو ارزیابی شود.
-1 مقدمه
اهمیت آب در جوامعی مانند ایران تا بدان پایه است که گاه نظریه پردازان غربی همانند منتسکیو، کارل مارکس و کارل ویتفوگل، بر اساس موضوع آب و به طور کلی جغرافیا به تحلیل تاریخ مشرق زمین پرداخته اند. اصطلاحاتی مانند جوامع شرقی، جوامع غربی، شیوه تولید آسیایی ، استبداد شرقی، جوامع آبی و جامعه آب سالار، همگی ضمن اشاره به وجود دشت هاي وسیع و موضوع کم آبی در شرق، بر تاثیر جغرافیا بر سرنوشت سیاسی جوامعی مانند ایران در طول تاریخ تاکید دارند.
جغرافیاي تاریخی یزد از دوران باستان تاکنون یادآور چنین سرنوشتی است. تاریخ یزد در معناي عام آن شامل مسائلی مانند معماري، طرز معیشت یا اقتصاد، مذهب، خلق و خو و غیره همه و همه خواه ناخواه ارتباط مستقیمی با جغرافیاي خاص یزد دارند. با وجود واقع شدن یزد در منطقه اي کم باران، بی شک نتیجه وجود دولت کارآمد و خیرخواهی که گاه مالیات می بخشد و گاه دست به ساخت قنات و اختصاص دادن موقوفاتی براي آن می زند و مردمانی کوشا که نمود فعالیت شان براي خارجیان تداعی کننده این شعر پوپ است که »امید در دل آدمیزادگان جاودانه میجوشد«، نه تنها فایق آمدن بر چنین جغرافیایی است بلکه ساختن نگینی در دل کویر خواهد بود.
-2 نگاهی اجمالی به تاریخ سیاسی یزد -1-2 جغرافیاي تاریخی یزد در دوران باستان- ظاهراً ایساتیس یا ایستیخاي از شهرهاي بیایان کارمانیا«Carmania» قدیمیترین نام یزد در جغرافیاي یونانی بطلمیوس است. ایساتیس را برخی از لغت شناسان به معنی جاي بز کوهی دانستهاند و ذکر میشود که بزکوهی در کوه مهرییز و خرانق بسیار بوده و هست - آیتی،. - 1317:24 دیاکونوف در کتاب تاریخ ماد مینویسد ناحیهاي که یزد کنونی در آن واقع شده است در دوره باستان جزو فارس قلمداد میشد - دیاکونوف،. - 123 :1345 بنابر روایات ایرانی، اسکندر در آنجا قلعهاي براي زندانی کردن شاهزادگان ایرانی ساخت که کثه "Katheh" - به زبان یونانی به معنی زندان - یا زندان اسکندر نامیده میشد.
از اینرو کثه که بعدها با یک نگاه افسانهاي با زندان ضحاك یکی دانسته شده، همان قلعه نخستین شهر است - مستوفی بافقی، 1385، ج710 : 3؛ نطنزي، 1383، . - 34 حافظ ابرو یزد را اسم ناحیه و قصبه آن را کثه ذکر کرده است - حافظ ابرو،ج 2 ، . - 110 :1375 اما طرح ریزي یزد به عنوان یک شهر و با عنوان یزدان گرد را، به یزدگرد اول ساسانی - - 420-399 نسبت می دهند. یزدان گرد منتسب با خداي موسوم آن زمان میباشد - نائینی، . - 49 - 59 :1366 ایزد یعنی کسی که مورد ستایش قرار می گیرد - باقري، - 49 :1376 بدین معنا، یزد به صورت ایزد و جمع آن به صورت یزدان در فارسی حاضر بر خداوند طلاق میشود.
اسامی جغرافیایی دیگر از جمله یزدآباد، یزدان، یزدانآباد، یزدانپناه، یزدجرد، یزدگان، یزدجان و ایزد خواست همگی نشان از توجه به ایزد در نامگذاري مکانهاي مختلف در ایران بوده است - مهریار، . - 1382 براي مثال لفظ بغ در اوستا که به معنی خدا - اهورمزدا - و ایزد آمده، در نام شهر بغداد تجلی یافته است. پس از بناي اولیه یزد توسط یزدگرد، جانشینان وي نیز بر آبادي شهر افزودند چنانکه پسر او فیروز، نهري در شهر یزد به نام فیروزآباد جاري ساخت. انوشیروان نیز یزد را به دختر خود مهرنگار به اقطاع داد. به دستور مهرنگار قنات مهرجرد و باغستان و آتشخانه در این شهر ساخته شد - جعفري، 29 -31 :1384 و 26؛ مستوفی بافقی، :1385 ج. - 704 : 3
-2-2 جغرافیاي تاریخی یزد در دوران اسلامی- در اوایل غلبه اعراب مسلمان بر ساسانیان، یزد به علت موقعیت جغرافیایی خاص خود یعنی دورافتادگی و همجواري با بیابان، پناهگاهی براي زرتشتیان شد. آنها در مناطق دوردست از سکونت و عبور و مرور اعراب، با پرداخت جزیه، به زندگی معنوي خود ادامه دادند. در دوران اسلامی با توجه به پیشرفت علومی مانند تاریخ و جغرافیا اطلاعات خوبی در ارتباط با اغلب شهرهاي ایران وجود دارد.
در قدیمی ترین کتاب جغرافیایی عربی که البلدان یعقوبی - پدر جغرافیاي مسلمین - باشد، یزد جزو استانهاي فارس ذکر شده است - یعقوبی، - 50 :2536 مقدسی نیز یزد را جزو فارس و در شمار شهرهاي معروف گرداگرد کویر ذکر کرده است - مقدسی، ج2 ،. - 718 :1361 عظمت یزد در دوران اسلامی همزمان با امارت سلسله کاکویه در آنجا می باشد. با حضور علاء الدوله در یزد این شهر به دارالعباده ملقب شد. وي دستور داد بر گرد شهر دیواري بکشند و 4 دروازه آهنین براي شهر نصب کنند.
پس از آنها سلسله اتابکان، بالغ بر دو قرن در یزد حکومتی مستقل برپا ساختند. این شهر در دوران سلطنت آل مظفر مرکز اصلی حکومت آنان بود. ابن بطوطه در باب یزد می نویسد: این شهر بسیار نیکو و پاکیزه داراي بازارهاي عجیب و جویبارهاي فراوان و درختان سرسبز است - ابن بطوطه، . - 257 :1369 آل مظفر و تیموریان از خود آبادانیهاي مختلفی در یزد به یادگار گذاشتند - جعفري، . - 10 - 12 :1384 شرف الدین علی یزدي از مورخان عصر تیموري در ظفرنامه می نویسد: امیر چقماق روزگار درازى که بر یزد فرمان میراند، به عدالت و رأفت و مردمدارى رفتار میکرد و در آبادانی و ایجاد عمارات جدید چون مدارس، مساجد، خانقاهها سخت میکوشید. افزون بر آن روستاها، مزارعی ایجاد کرد و قنواتی جارى ساخت و موقوفاتی براى آنها برقرار کرد - یزدي، ج 2، . - 1474 :1387مسجد میر چقماق از جمله معدود آثار کهنی است که هنوز برجاى مانده و پس از مسجد جامع یزد از حیث زیبایی و اهمیت و اعتبار ممتاز است.
در دورهي صفوي با توجه به رشد تجارت، یزد یکی از مهمترین مراکز تجارت ایران بود. شاه عباس دوم، یزد را به همراه قزوین، خراسان، آذربایجان و کرمان در شمار ممالک خاصه قرار داد و در اواخر این دوره، یزد مورد تاخت و تاز بلوچها قرار گرفت - لاکهارت، 19 :1383و . - 116 پس از نادرشاه، به همراه اصفهان، شیراز، قزوین و تبریز، بیش از دو ثلث جمعیت خود را از دست داد - مینورسکی، . - 280 :1387 در طول مدت سلطنت قاجاریه، مدارس طلبهنشین، کاروانسراها و آب انبارهاى زیادى در یزد از گل و خشت ساخته شد که با وجود خشکی هوا و بارندگی کم همچنان پابرجا هستند. طی حوادث مشروطه و با توجه به ضعف دولت مرکزي اوضاع عمومی یزد رو به خرابی رفت، امري که در بیشتر منابع این عصر گزارش شده است. یزد در این دوران و نیز دوره پس از آن یعنی عصر پهلوي در زمره شهرهاي ایالت فارس - استان جنوب - محسوب میشد - حبیبی، وثوقی، 72 :1387؛نطنزي، . - 34 :1383
-3 چالشها؛ ایران اقلیمی خشک
یکی از مهمترین موانع و مشکلات امر کشاورزى در ایران کمی بارندگی در نتیجه ابرهاي مدیترانهاي و رطوبت دریاي خزر است که از شمال و شمال غربی به سمت جنوب شرقی رفته رفته کم میشود. سراسر فلات مرکزي ایران و دشت خوزستان اقلیم خشک دارد و از این ناحیه وسیع دشت کویر، کویر لوت و دشت سیستان کم آب است. کویرها و بیایانهاي مرکزي ایران از جهت گیاهان از تمام دیگر نقاط آسیا فقیرتر است. کمبود آب و اهمیت آن تا بدانجاست که راه شناسان کویر، قدرى شن را پس زده آب بیرون میآورند باز در آن گودالهاى آب، شن و ریگ میریزند که دیگران ملتفت نشوند. اهالی این نواحی این گودالها را »شند« میگویند - افضل الملک، بی تا: . - 169 برخی از محققان مانند دانیل کرینسکی برآنند که در ادوار گذشته دریاچهاي کم عمق در حدود اصفهان و یزد وجود داشته است - پویا، . - 22 :1368 با این وجود امروزهدر این ناحیه پهناور فقط سیستان و خوزستان و حواشی کویر و نواحی نسبتاً مرتفع قابل سکونت است - مانند بم، ایرانشهر، طبس و شهداد - .
با این بارندگی کم، در اثر تابش آفتاب و حرارت فراوان، تبخیر هم زیاد است؛ با اینحال گاه تحت تأثیر عوامل خارق العاده، میزان باران در یک منطقه از حد متوسط به حداقل میرسد، همین وضع استثنایی موجب بروز خشکسالی، قحطی و دربدرى مردم شده؛ چنانکه چنین وضع نامطلوبی بارها در یزد، قائنات و بعضی از نواحی کرمان و دیگر استانها دیده شده است - راوندي،:1382 ج 3 ، . - 91 مساله کم آبی در ایران تا بدان پایه اهمیت دارد که در اندیشههاي مارکسیستی، منجر به رواج نظریه شیوه تولید آسیایی شده است. شیوهاي که در آن ریشهي استبداد حکومتهایی مانند ایران در طول تاریخ با مسئلهي کم آبی مرتبط میباشد، به نحوي که حضور دولتی قدرتمند در امر آبیاري یکی از احتیاجات سرزمینهاي کم آبی مانند ایران بوده است.
