بخشی از مقاله
چکیده
شیعیان در کجاي جهان زندگی می کنند؟ آیا مناطق جغرافیایی که شیعیان در آن سکنی گزیده اند، واجد شرایط و ویژگی هاي خاصی است؟ آیا سرزمین هاي شیعه نشین امکانات خاصی را در راستاي نقش آفرینی مرکز جغرافیایی شیعیان در قلمروهاي پیرامونی اش در اختیار می گذارد؟ بیشتر شیعیان در منطقه خاور میانه و خلیج فارس زندگی می کنند. در این منطقه کشوري که هم از نظر کل جمعیت و هم از نظر درصد، بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است، ایران است. به این ترتیب با نگاهی به نقشه جغرافیاي تشیع مشخص می شود که ایران در قلب قلمروهاي شیعی جهان قرار گرفته است و پیرامونی هاي شیعه بسان لایه هایی آنرا احاطه کرده اند. بر اساس آمار، 90 درصد از جمعیت 70 میلیونی ایران را شیعیان تشکیل می دهند. این تعداد بیش از 40 درصد کل جمعیت شیعیان دنیا است. کشورهاي دیگري که داراي اکثریت جمعیت شیعه و یا اقلیت هاي شیعی قابل توجه هستند، عمدتا در اطراف ایران قرار دارند. عراق، آذربایجان، بحرین، عربستان سعودي، افغانستان، پاکستان و ...
بهترین نمونه ها را به دست می دهند. بر این اساس جاي هیچ گونه تردیدي باقی نمی ماند که ایران در کانون جغرافیایی شیعیان قرار گرفته است. این ویژگی هاي قابل توجهِ ناشی از جغرافیاي مرکز- پیرامون قلمروهاي شیعی جهان، چه فرصت هایی را در اختیار مرکز - ایران - قرار داده است؟ و ایران براي استفاده مطلوب و بهینه از این فرصت ها و امکانات، چه اقداماتی انجام داده است؟ به عبارتی دیگر آیا ایران توانسته است از فرصت هایی که از قِبجغرافیايل شیعه ایجاد شده است، بهره برداري کند و حوزه نفوذ خود را گسترش دهد؟ فرضیه اي که در این مقاله دنبال می شود عبارت است از: »جغرافیاي قلمروهاي شیعی و تحولات رخ داده در این قلمروها، فرصتهاي قابل توجهی در اختیار ایران قرار داده است و ایران با استفاده از این فرصتها توانسته است تا حدي حوزه نفوذ خود را در ابعاد مختلف گسترش دهد.« روش انجام تحقیق توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات مبتنی بر اسناد، مدارك، آمار و ... مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. نتیجه پژوهش ضمن تایید فرضیه تحقیق، نشان داد که جغرافیاي شیعه فرصت هاي خوبی را در بخش هاي مختلف بویژه در حوزه هاي سیاسی، فرهنگی و آموزشی در اختیار ایران قرار داده و ایران در سالهاي بعد از انقلاب اسلامی توانسته است تا حد زیادي از این فرصت ها بهره برداري نماید.
واژگان کلیدي جغرافیاي شیعه، تشیع، ایران، حوزه نفوذ، انقلاب اسلامی، جهان اسلام
1 مقدمه
قلمرو زندگی شیعیان و فضاهایی که اشغال کرده اند به گونه اي است که می توان آنرا یک واحد جغرافیایی مشخص به شمار آورد. در مرکز این قلمرو، کشور ایران قرار دارد که از حیث فاکتورهاي متعددي چون جمعیت شیعیان - جمعیت مطلق و درصد - ، وسعت، اماکن مقدس و زیارتگاهها، مراجع تقلید شیعه و ... قابل توجه است. از سوئی دیگر، در لایه هاي اطراف ایران و در کشورهایی مثل عراق، بحرین، عربستان، پاکستان، افغانستان، یمن، لبنان و ... که عمدتا داراي حکومت هاي سنی اند، گروههایی از شیعیان به شکل اکثریت یا اقلیت زندگی می کنند که حاشیه ساختار فضایی شیعه به شمار می روند و تحت تاثیر مرکز - ایران - قرار دارند. این گروهها و جوامع شیعی مکمل هاي فضایی ایران محسوب شده و به طور طبیعی بخشی از علائق ژئوپلیتیک این کشور قلمداد می شوند.
بنابراین ایران علاوه بر برخورداري از موقعیتی استثنایی در منطقه خلیج فارس، از جایگاهی منحصر به فرد در جهان اسلام و محوریتی ممتاز در دنیاي تشیع نیز بهره مند است. این عوامل زمینه را براي مدیریت و رهبري ایران در دنیاي شیعه فراهم می نماید و همین مساله است که حساسیت ایران را در باره سرنوشت شیعیان جهان توجیه می کند. چنین استراتژي با اهمیت و حساسی در عمل، با توجه به ظرافت ها و پیچیدگی هاي سیاسی در خاور میانه، بدون تردید باید بر اساس پژوهش هاي دقیق علمی و دانشگاهی پی گیري شود.
علی رغم این ضرورت غیر قابل انکار، حجم آگاهی ها و اطلاعات موجود در باره جغرافیا و ژئوپلیتیک تشیع هم در منابع فارسی و هم غیر فارسی اندك و انگشت شمار است. بسیاري از همین آثار اندك نیز در سالهاي اخیر منتشر شده اند. از جمله می توان به کتاب »ژئوپلیتیک شیعه« اثر »فرانسوا توال« اشاره کرد که در آن مذهب شیعه را پدیده اي داراي اهمیت ژئوپلیتیک در نظر گرفته و اعتقاد دارد که نقطه ثقل جغرافیایی شیعیان مناطقی است که بر روابط قدرت در سطح جهان تاثیر گذار است - توال،. - 20: 1382 همچنین او در کتاب خود به جمع آوري آمار و جمعیت شیعیان پرداخته و مناطق استقرار آنان را مشخص نموده است.
علاوه بر توال، افراد دیگري نیز هستند که هر کدام در آثار خود تا حدي به بحث جغرافیاي شیعه پرداخته و جایگاه ایران را در این زمینه مطرح کرده اند. » « در کتاب »ژئوپلیتیک شیعه و نگرانی غرب از انقلاب اسلامی« - فاضلی نیا، - 1386، »زینب متقی زاده« در کتاب »جغرافیاي سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس« - متقی زاده، - 1384، و »ولی نصر« در مقاله اي با عنوان »زمانی که شیعه بر می خیزد« که در مجله »فارین افرز« منتشر شده است - Nasr,2006 - ، از جمله این افرادند. این مقاله علی رغم استفاده از از پژوهش هاي فوق الذکر، در نظر دارد با دیدي متفاوت و با روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس اطلاعات گرداوري شده از اسناد و مدارك مکتوب - کتب، مجلات تخصصی، مقالات و ... - و نیز اطلاعات شبکه جهانی - اینترنت - به این موضوع بپردازد. در بخشهایی از مطالب نیز از نظرات کارشناسان و صاحبنظران مربوطه - مصاحبه - استفاده شده است. نهایتا اطلاعات گرداوري شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
محدوده زمانی پژوهش سالهاي پس از انقلاب اسلامی - از سال 1357 به بعد - را شامل می شود؛ یعنی زمانی که مذهب شیعه ماهیت سیاسی پیدا کرد و باعث شد تا دولت جمهوري اسلامی با ماهیت دینی و مذهبی به عنوان یک بازیگر مهم در صحنه بین المللی نمایان شود. هدف این تحقیق این است که به مطالعه جغرافیاي شیعه بپردازد و سپس فرصت هاي ایران را در این فضاي جغرافیایی بررسی نماید. با آشکار شدن این مساله، تصمیم گیران حوزه سیاست خارجی خواهند توانست از فرصت هاي موجود بهتر استفاده نموده و با تهدیدات مقابله نمایند.
2 بحث نظري؛ نگاه جغرافیدانان به دین و مذهب
مذهب مورد مطالعه جغرافیدانان است؛ زیرا براي فهمیدن چگونگی اشغال کره زمین اساسی است. جغرافیدانان مکان مذاهب مختلف جهان را با مدرك مورد بررسی قرار می دهند و توضیحاتی را براي اینکه چرا برخی مذاهب توزیع هاي پراکنده داشته و برخی دیگر متمرکز هستند را ارائه می کنند. براي شناخت اینکه چرا برخی مذاهب توزیع هاي گسترده اي نسبت به دیگر مذاهب دارند، جغرافیدانان به اختلاف هایی که در اداي فرایض دینی وجود دارد، نظر می اندازند. در به کار بردن مفاهیم جغرافیاي بنیادي، جغرافیدانان محل هاي مشخص منشا مذاهب را مورد مطالعه قرار می دهند. جغرافیدانان تمایل بین جهانی شدن و تنوع محلی، بویژه در مورد مذهب را بنا به دلایل گوناگون زیر مورد مطالعه قرار می دهند:
- مردم به طور عمیق به مذهبشان توجه دارند و ارزش هاي عمیق قلبی و باورهاي خود را به عنوان توصیف فرهنگ به تصویر می کشانند.
- برخی مذاهب به طور واقعی تمایل به جهانی شدن دارند، در حالیکه دیگر مذاهب در پهنه هاي محدود جغرافیایی توسعه یافته اند.
