بخشی از مقاله
چکیده
مادها یکی از قدرتهاي تاثیر گذار هم در سطح منطقه و هم فرامنطقهاي قبل از امپراتوري هخامنشی بودند. متاسفانه به علت بر جاي نماندن هیچ دادهي مکتوبی که مستقیما مربوط به خود مادها باشد، سبب شده که شناخت دوره ماد تا حدي به اما و اگرها متکی باشد. یکی از این موارد شناخت جغرافیاي تاریخی ماد است. با وجود اشاراتی که منابع مکتوب کشورهاي همسایه به مادها دارند و با توجه به کاوشهاي باستان شناختی مرتبط با این دوره به سادگی نمیتوان حدود قلمروي جغرافیاي تاریخی و قلمرو ماد را مشخص کرد. براي شناخت جغرافیاي دوره ماد دو دوره را در نظر گرفته میگیریم .1 قبل از تشکیل دولت .2 بعد از تشکیل دولت. که به هر کدام از آنان به اختصار خواهیم پرداخت. البته حدود جغرافیایی تعیین شده در پایان کار ممکن است در آیندهاي نزدیک با توجه به انجام کاوشهاي باستان شناسی و بدست آوردن اطلاعات جدیدتر تغییر یابد.
واژگان کلیدي: جغرافیاي تاریخی ماد، مادهاي دور دست، کوه بیکنی، کاوشهاي باستان شناختی
مقدمه
ایران از جمله مناطقی است که از دوره پارینه سنگی به بعد میزبان اقوام و فرهنگهاي و مختلف بوده است. با توجه به شرایط مناسب زیست محیطی و زمینههاي مناسب، فرهنگهاي مزبور در طی زمان به تمدنهاي بزرگی چون ایلام، ماد و هخامنشی تبدیل شدند.ماد در تاریخ ایران و منطقه جایگاه ویژهاي به خود اختصاص داده است. مادها توانستند با متحد کردن دولتهاي کوچک در سطح منطقه زمینه را براي تشکیل امپراتوري هخامنشی فراهم سازنند. پس مادها موسس اولین پادشاهی ایرانی زبان بوده و امپراتوري هخامنشی به نوعی میراثدار آنها محسوب میشوند.مادها همچنین با نقشی که در سقوط آشور ایفا کردند، صحنه سیاسی منطقه را با حذف دولتی متجاوز و استعمارگر به سود دولتهاي محلی و ملی تغییر دادند و منطقه را از حضور یک قدرت بزرگ آزاد ساختند.
علیرغم اهمیت مادها در صحنه تاریخ، متاسفانه از آنان هیچ مدرکی مکتوب و دادهاي فرهنگی در اختیار نداریم که در شناخت بیشتر آنان به ما کمک کند. آنچه در این زمینه کمک اساسی است اطلاعات ارائه شده در منابع مکتوب همسایگان ماد و همچنین اطلاعاتی است که از طریق دادههاي باستانشناختی از محوطههاي شناخته شده ماد در اختیار پژوهشگران قرار داده است. باید اضافه کرد که منابع مکتوب به جاي مانده از همسایگان ماد از جمله آشور، بابل، اورارتو، هخامنشیان و ... نیز اطلاعات کامل در زمینه تاریخ سیاسی، جغرافیاي تاریخی و پایتخت ماد ارائه نمیدهند.آنچه از مطالعه این متون بدست میآید بیشتر در حد حدس و گمان باقی میماند مگر اینکه از طریق دیگر اطلاعات جمع آوري شده از جمله دادههاي باستان شناسی مورد تایید قرار گیرند.
جغرافیاي تاریخی ماد
یکی از موضوعات اساسی و مهم در مبحث جغرافیاي تاریخی ماد تعیین حدود فرضی قلمرو این حکمرانان است که بر اساس آن بتوان به تعیین هویت محوطههاي باستانی منطقه اقدام نمود و همچنین در جهت انطباق با تعدادي از پدیدههاي جغرافیاي و محوطههاي باستانی با موارد مذکور در گزارشهاي آشوري، بررسی کنیم. در ادامه تلاش خواهیم کرد یک تصویر کلی از جغرافیاي تاریخی ماد و قلمرو این پادشاهی ارائه دهیم. با توجه به تغییراتی که قلمرو ماد در دورههاي مختلف حیات خود داشته، قلمرو آن را میتوان در قالب دو دوره مورد مطالعه قرار داد: دورة اول قبل از سقوط آشور - در سال 612 پم - ؛ و دورة دوم بعد از آن - بعد از 612پ.م - .
دانستههاي ما از تاریخ و جغرافیاي تاریخی ماد از نبشتههاي آشوري سرچشمه میگیرد. پادشاهان آشوري شرح لشکرکشیهاي خویش را در سالنامهها و یادبودنامههاي پیروزي براي آیندگان برنوشتند. از طریق همین نبشتههاست که جزئیات تاریخی و جغرافیاي ماد شناخته و به دقت بررسی شده است - . - 1 همزمان با حضور مادها در غرب، امپراتوري آشور نیز در منطقه حضور محسوسی داشته است. آشور به دلیل تامین منابعی که در منطقه خود قادر به تهیه آنان نبودند، به همسایگان خود حمله میکرد. یکی از اقوامی که آشوريها ضمن حمله به زاگرس و قسمتهاي غربی ایران با آنان آشنا شدند، مادها بود. بعدها مادها با تشکیل اتحادیهاي توانستند امپراتوري آشور را از صحنه خارج کنند.بر اساس متون آشوري ایالتهاي مادي از جانب شمال با مانا، گیزیل بوندا، از شمالغرب و غرب با پارسوا، جنوبغرب با الیپی، شرق با دشت کویر و شمال با کوه دماوند مرز مشترك داشته است.
بر اساس نوشته هرودت که ماد را شامل پادشاهی بزرگی میدانسته، در اوج گسترش قلمرو از میانه آسیاي صغیر تا خراسان بزرگ و از شمال ارمنستان را در بر میگرفت. متاسفانه از مرزهاي شرقی ماد اطلاعاتی در متون آشور نیامده است.ماد غربی و یا به عبارتی سرزمینهاي آن سوي الوند در طول نیمه نخست هزاره اول ق.م کاملا تحت انقیاد آشور بود. آشوریان اینجا را به ولایات متعدد تقسیم کرده و گروههاي قومی بیگانهاي را در اینجا مسکن داده بودند. ماد غربی عملا بخشی از خاك آشور بود. اما ماد شرقی در تمامی آن سدهها رسما مستقل بود. آشور به هیچ روي نتوانست تسلط سیاسی و نظامی خود را بر این سرزمینهاي این سوي الوند پابر جاسازد - . - 2
قلمرو ماد قبل از تشکیل دولت
اطلاعات مکتوب آشوري در شناسایی اسامی بعضی از شهرها و محلهاي باستانی در حیطه ماد کمک اساسی میکنند. آنچه اهمیت دارد اینست که در متون آشوري از دهها مکان جغرافیاي نام برده شده است. دقیقترین جزئیات جغرافیاي غربیترین نواحی ماد به جاهایی که با خاك آشور همکنار بود به وضوح شناخته شده است؛ ولی هر چه از سوي مرزهاي آشور به سمت شرق به درون فلات ایران پیش رویم، دقت شناسایی نواحی جغرافیاي اندك اندك کاستی میگیرد، چون هر ناحیه شرقی نسبت به ناحیه غربی همسایه آن مکانیابی میشود و در صورت بروز کمترین اشتباهی در مکانیابی نخستین در شرقیترین نواحی، اشتباهاتی بسیار بر پایه یکدیگر مکانیابی دقیق را عملا ناممکن میسازد - . - 3
با توجه به اطلاعاتی که منابع آشوري میدهد تا حدودي بعضی از محوطهها با موقعیت امروزي خود شناسایی شدهاند. اما در کل از دلایل مهم این عدم موفقیت تعداد کم محوطههاي حفاري شده و فقدان مدارك مکتوب از منطقههاي مادي و یا منسوب به ماد بدست آمده است. بنابراین با توجه به این زمینهها و مشکلات، ارائه بحث علمی، مستند و جامع در ارتباط با جغرافیاي تاریخی ماد دشوار است. اضافه شدن مشکل در شناخت بیشتر مادها زمانی افزوده میگردد که دادههاي باستان شناسی نیز تا حدي صحتی بر اطلاعات بیان شده در منابع مکتوب نمیگذارد. با شروع فعالیتهاي باستان شناسی در ایران و گسترش آن در سالهاي بعد تعدادي از باستان شناسان به دنبال آثار و بقایاي مادها در غرب ایران پرداختند که حاصل آن کشف محوطههاي نادري از دوره ماد شد که در نتیجه نهایی و با کنار هم قرار دادن اطلاعات حاصله از منابع مکتوب میتوان جغرافیاي تاریخی ماد را مشخص کرد هر چند نسبی است.
با این حال تلاش میکنیم با توجه به منابع تاریخی، جغرافیاي تاریخی این دوره را تا حد امکان بازسازي کنیم.در توصیفات شلمانصرسوم هیچ اطلاعی از جغرافیاي تاریخی و موقعیت ماد بدست نمیدهد فقط به مادهاي که در نزدیکی مسی که جنوبیترین ایالت مانا است، اشاره شده است - . - 4 در دوره شمشی اداد پنجم - 823-811 پ.م - ، با برخی اسامی مکانهاي مواجه میشویم که برخی از آنها در قلمرو مادها قرار میگیرد - . - 5اولین بار در زمان تیگلات پیلسر سوم 744-724پ.م به ایالتهاي مادي در مناطق شرقی تر اشاره شده است.در متون دوره تیگلت پیلسر سوم علاوه بر نفوذ به داخل خاك ماد از چند اصطلاح استفاده میکند:
