بخشی از مقاله
چکیده
مطالعات فرهنگی - Cultural studies - مطالعه بینرشتهایِ فرهنگ است که اساساً مبتنی بر رشتههای قدیمیتر نقد ادبی، انسان شناسی، تاریخ و جامعهشناسی است. فرهنگ در معنای کلّی آن شامل طیف وسیعی از نهادها، مصنوعات و عملکردهایی است که دنیای نمادین ما را میسازند، بنابراین هنر، دین، ادبیّات، علم، ورزش، آموزش و... را در بر میگیرد. هدف از این پژوهش بررسی نشانههای فرهنگی در یکی از داستان های کوتاه معاصر به نام » کلاغ سفید « اثر حسین جاوید است که به نظر میرسد از ظرفیّت خوبی برای مطالعه فرهنگی برخوردار باشد. باورهای عامیانه درباره کلاغ، نقش خواب در چاره جویی ها، رقص و معانی نمادین آن، باورها و اعتقادات دینی، باورهای عامیانه و اسطوره ای درباره مارنقش، سنّتی زن در خانواده و خویشاوندکشی از مباحثی است که در این مقاله به آنها پرداخته میشود. بررسی نشانههای فرهنگی در این داستان، به عنوان نمونهای از داستانهای کوتاه معاصر میتواند نشاندهنده افکار، باورها و احساسات نسل معاصر باشد، نسلی که هرچند ممکن است در فضایی مدرن زندگی کند، امّا در ژرفای باورهای او میتواننمودهایی از فرهنگ و اعتقادات گذشته و سنّتی را کاوید و نظاره کرد.
کلید واژهها: مطالعه فرهنگی، نمودهای فرهنگی، کلاغ سفید، حسین جاوید.
1مقدّ.مه
مطالعات فرهنگی رویکردی میان رشته ای است که از پیوند جامعهشناسی، ارتباطات، ادبیّات، انسانشناسی، فلسفه و... ترکیب شده و هدفش مطالعه پدیده های فرهنگی در جوامع گوناگون است. نلسون در ترسیم قلمرو مطالعات فرهنگی می نویسد: مطالعات فرهنگی یک حوزه بی رشتهای، ماوراءِ رشتهای و گاه ضدّ رشتهای است. مطالعات فرهنگی به مطالعه طیف کامل هنرها، اعتقادات، نهادها و روش های ارتباطی یک جامعه متعهّد است. به نظر او فرهنگ هم به عنوان شیوه زندگی شامل اندیشه ها، نگرشها، زبانها، شیوهها، نهادها و ساختار قدرت و هم به عنوان مجموعه کاملی از شیوه های فرهنگی شامل شکلهای هنرمندانه، متون، سنّتها، معماری، کالاهای تولید شده و... درک میشود - ر. ک. شرف الدین، . - 1387 درواقع مطالعات فرهنگی هم توجّه خود را به شیوه های بیان نمادین، گفتمان و متن معطوف میکند و هم مفهوم فرهنگ را در همه وجوه زندگی به کار میبرد.
مطالعات فرهنگی به عنوان حوزه ای مطالعاتی در دهه 1950 در بریتانیا ظهور کرد. این حوزه مطالعاتی ریشه در لیویسیسم - Leavisism - داشت، نوعی از مطالعات ادبی که نامش را از نام لیویس، مشهورترین شخصیّت این رویکرد گرفت - دیورینگ، . - 31 :1382 در زمینه رابطه بین مطالعات فرهنگی و مطالعات ادبی هم جا دارد به تقسیمبندی هوگارت به سه شاخه مطالعات تاریخی- فلسفی، مطالعات جامعه شناسی، و مطالعات نقد ادبی اشاره شود. از نظر او سومین شاخه مهمترین شاخه است چراکه تنها ادبیّات به دلیل آنکه واکنشی به تمام معنا به کیفیّت زندگی است، می تواند بینش بیهمتایی درباره ماهیّت جامعه به ما بدهد - رهادوست، . - 199 :1382 این تعبیر در برداشت ایست هوپ از » مطالعه ادبی « به منزله شاخه ای که تفکیک آن از مطالعات فرهنگی روزبه روز سخت تر می شود نیز حضور دارد - ر. ک. میلنر و براویت، . - 14 :1385
هدف از این پژوهش بهرهگیری از رویکرد مطالعات فرهنگی و نشانهشناسی در خوانش داستان کلاغ سفید است که از مجموعه داستان امروز ایران برگزیده شده است. این داستان کوتاه نوشته حسین جاوید - 1383 - است و از ظرفیّت خوبی برای مطالعه فرهنگی برخوردار است. اساساً در مطالعه فرهنگی میان آثار ادبی چندان فرقی گذاشته نمیشود و ادبیّات عامّه پسند همچون آثار فاخر و گاه بیشتر ازنآ مورد توجّه قرار می گیرد، و همچنانکه میتوان از شعر سعدی و حافظ و تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه سخن گفت و به آنها استناد کرد، میتوان شعر شاعری گمنام یا داستان نویسنده ای غیر مشهور را بررسی و تحلیل کرد. دستاندرکاران مطالعات فرهنگی به جای آنکه صرفاً » بهترین مطالب اندیشیدهشده و بیانشده «را مورد مطالعه قرار دهند، خود را موظّف میبینند که » همه مطالب اندیشیدهشده و بیانشده « را بررسی کنند - استوری، . - 14 :1386 پس این داستان هرچند داستان مشهوری نیست می تواند از این دیدگاه بازخوانی و بررسی شود، زیرا میتواند بازتابدهنده فرهنگی باشد که نسل نویسنده معاصر تجربه می کند، نسلی که ممکن است در فضایی با فرهنگ سنّتی یا در فضایی با فرهنگ مدرن زندگی میکند امّا به مدرنیته میاندیشد، از این رو میتوان نشانهایی از سنّت و مدرنیته را با هم در داستان او به تماشا نشست.
بررسی پیشینه تحقیق نشان میدهد که پژوهش هایی که در آنها به بازخوانی و تحلیل داستان های معاصر از منظر مطالعات فرهنگی پرداخته شده باشد انگشتشمارند، از مقالاتی که در این زمینه منتشر شدهاند می توان به مقاله »بازخوانی رُمان شوهر آهوخانم « - اباذری و امیری، - 1384، » در مصاف دیگری بازخوانی - سه رُمان فارسی در پرتو گفتمان غربزدگی - « - اباذری و بهیان، - 1386 و »رُمانهای عامّهپسند ایرانی؛ سازگاری زن « - میرفخرایی، - 1384 اشاره کرد که هر سه به بررسی رمانهای ایرانی پرداختهند،ا امّا در مورد داستانهای کوتاه معاصر پژوهشی از منظر مطالعات فرهنگی صورت نگرفته است، از این رو ضرورت دارد که با نگاهی میانرشتهای و از دیدگاه مطالعات فرهنگی به خوانش داستانهای کوتاه معاصر نیز بپردازیم تا با ساخت اندیشگانی نویسندگان معاصر و دغدغههای فکری آنان بیشتر آشنا شویم. درباره داستان کلاغ سفید نیز تنها یک نقد منتشر شده است - ر. ک. سمیعی، - 1383 که نقد ارزشمندی است و در این مقاله نیز از آن بهره گرفته شده است.
.2 خلاصه داستان
داستان درباره کلاغ سفیدی است که دو سال روی شاخه درخت بید حیاط خانه راوی مینشست و به گفته مادر او »از همان روزی که سر و کلّه این کلاغ پیدا شده « پدر راوی هم گم شده است. راوی کلاغ را نشانهای از پدرش می داند، حتّی در آغاز داستان به صراحت میگوید: » آن کلاغ سفید ... پدرم بود و ما نمی دانستیم . « راوی و برادرش قصد میکنند تا کلاغ سفید را بکشند، امّا مادرشان مانع میشود، تا اینکه مادر، خواب پدر را میبیند- درحالیکه سرش روی بدن همین کلاغ سفید بود- و پدر به مادر میگوید که باید کلاغ- یعنی خودش- را بکشند. راوی تفنگ را از دست مادر میگیرد و سر کلاغ را نشانه میرود و ماشه را میچکاند، امّا به جای جنازه کلاغ سفید، جنازه کلاغ سیاهی را پایین درخت پیدا میکند. راوی و برادرش به همراه مادر، پس از غسل و کفن کلاغ، شبانه او را به گورستان میبرند تا دفن کنند. گودالی میکنند امّا ناگهان ماری از گودال خارج میشود، مادر فرار می کند و گم میشود. سایه مبهم برادر پشت تصویر مار مخفی میشود و سرانجام بر زمین می افتد. راوی فرار می کند و به خانه میرسد، امّا پدر را با ریشهای بلند و چهره و لباس خاکآلود میبیند که روی سکّوی جلوی اتاق نشسته و در حال نگاه کردن به اوست.
.3 نشانه های فرهنگی داستان » کلاغ سفید «
در این داستان باورهای عامیانه و اسطوره ای و نیز اعتقادات ایرانی - اسلامی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا خواننده را به سوی درونمایه داستان هدایت کنند؛ درواقع نشانهایی از فرهنگ سنّتی در کنار نمودهایی از فرهنگ مدرن، در ساختار داستان به نمایش گذاشته شده اند. سیاهی و شومی کلاغ و اعتقادات خرافی درباره او، عمر دراز کلاغ، خواب و نقش آن در الهامبخشی و پیشبرد حوادث داستان، رقص و پایکوبی و معنای نمادین آن، باورهای عامّه درباره مار و ارتباط آن با مرگ، و فرهنگ تدفین و غسل و کفن از نشانهای فرهنگ سنّتی است که در این داستان به چشم می خورد. نشانه هایی از مدرنیسم از جمله ساختار مدرن داستان، انتخاب کلاغ سفید به جای کلاغ سیاه و به دنبال آن سفیدی به جای سیاهی، و نیز اقدام به پدرکشی از نکاتی است که میتوان به بررسی آنها پرداخت. نشانههای فرهنگی در این داستان را میتوان در موارد زیر مشاهده کرد:
.1.3 باورهای عامیانه درباره کلاغ
مطالعات تطبیقی در مراسم و باورهای اقوام گوناگون نشان میدهد که در نمادپردازی کلاغ هم جنبه مثبت و هم جنبه منفی وجود داشته است. به نظر شوالیه و گربران احتمالاً جنبه مثبت کلاغ به باورهای صحرانشینان، شکارچیان و ماهیگیران وابسته است، درحالیکه برای خشکهنشینان و کشاورزان، کلاغ جنبهای منفی دارد . کیمیاگران نیز مرحله عفونت و ماده سیاه را به کلاغ ارتباط میدهند. در ژاپن کلاغ پیک الهی است و در نظر سلسله جو در چین پرنده سعد و بشیر فتوحات محسوب میشود - ر. ک. شوالیه و گربران، 582 :1385 و . - 585 گاهی نیز کلاغ پرندهای بدشگون به شمار آمده و در تضاد با حواصیل سفید قرار گرفته است. کلاغ در یونان به سبب نیروهای قادر به غیبگویی مورد پرستش بوده و مقدّس به شمار میرفته است - هال، . - 84 :1383
عنوان داستان موردِ نظر که با ساختارشکنی نویسنده همراه است » کلاغ سفید « است. کلاغ به رنگ سیاهش شهرت دارد امّا کلاغ این داستان در آغاز رنگ سفیدی دارد، به طوریکه از نظر راویِ داستان، سفیدیِ عجیب پرهای کلاغ، همه را بهتزده می کرد. ولی در پایان و پس از مرگ، رنگ سیاه یعنی رنگ اصلی خود را نمایان میکند، رنگی که او را با بدیمنی و مرگ پیوند میدهد. مهمترین ویژگی کلاغ در این داستان شومی آن است که نشانهای از اعتقاد به خرافه و سنّت است. مادرِ راوی خطاب به او و برادرش -که قصد کشتن کلاغ را دارند- میگوید: »از همان روزی که سر و کلّه این کلاغ پیدا شده، پدرتان گم شده، اگر بلایی سر این کلاغ بیاورید، ممکن است دوباره یک نفر دیگر را سر به نیست کند«؛ البته در باورهای عامیانهکلاغ، سیاه به شومی شهرت دارد، امّا نویسنده با نواندیشی و آشناییزدایی خود، در آغاز داستان، کلاغ سفید را به جای کلاغ سیاه نشانده است. راوی می گوید: » فقط مادرم نبود که مخالف کشتن کلاغ بود، تمام کسانی که
