بخشی از مقاله
جلوههای رمانتیسم اجتماعی در شعر فریدون مشیری
چکیده
رمانتیسم در ایران همانند رمانتیسم اروپایی حاصل تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی بود که سعی بر گذار از سنت و قواعد آن به سوی تجدد و نوگرایی داشت. بنیانگذار شعر رمانتیک ایران نیما یوشیج بود که اثر رمانتیک او، »افسانه« در کنار سایر اشعار رمانتیک شاعران معاصر از جمله »ایده آل عشقی« شاهکارهای شعر رمانتیک ایران به شمار میروند. شاعران بسیاری بعد از نیما و به تبعیت از او به سرودن اشعار رمانتیک پرداختند. از جملهی این شاعران فریدون مشیری است که در شعر رمانتیک علاوه بر نیما پیرو فریدون توللی، نادر نادرپور و سایر پیشگامان شعر رمانتیک در دهههای 20 و 30 است. شعر رمانتیک دارای دو گرایش فردی و اجتماعی است. گرایش معروف مشیری در شعر رمانتیکخصوصاً در دورهی اول شاعری وی بیشتر رمانتیک فردی و تغزلی است که از مؤلفههای آن یأس و ناامیدی است. مشیری در آثار بعدی که در دورهی دوم شاعری وی سروده شدهاند، مشخصههای رمانتیسم اجتماعی نیز دیده میشود. شعر اجتماعی او در بردارندهی حس همدردی با مظلومان و دفاع از انسانیت و دیگر مؤلفههای انسانی شعر رمانتیک است و این نشان می دهد که رمانتیسم مشیری محدود به گرایشهای فردی و عاشقانه نمیشود، بلکه جنبههای عام اجتماعی و انسانی را نیز در بر دارد.
کلید واژهها: فریدون مشیری، رمانتیسم فردی، رمانتیسم اجتماعی، مؤلفههای انسانی، شعر.
1 .مقدّمه
»رمانتیسم2«در اواخر قرن هیجدهم بر اثر تحوّلات سیاسی، مذهبی و اقتصادی در اروپا شکل گرفت و حدود یک قرن در ادبیات اروپا وجههی غالب بود که بعداً کم کم رو به افول نهاد و کمرنگ شد . این مکتب کمی پس از افول در اروپا وارد ادبیات فارسی شد. رمانتیسم در ایران نیز نتیجهی تحولات اجتماعی و سیاسی خاصی است که حاصل آن رویارویی سنت و تجدد است. ظهور این مکتب در ایران مانند اروپا به شکل وسیع و همهجانبه و به شکل یک مکتب مجزا نبود که کل خط سیر ادبی ایران را در همهی زمینهها دربرگیرد و هدایت کند؛ بلکه در کنار سایر گرایشهای ادبی در بعضی از آثار بعضی از شاعران نمود داشت. ایرانیان بیشتر از طریق ترجمهی آثار غربی با مکتب رمانتیسم آشنا شدند. اگر چه در دورهی مشروطه شاعرانی وجود داشتند که آثارشان خالی از ویژگیهای شعر رمانتیک نبود؛ اما سرشاخهی اصلی رمانتیسم در ایران با آثار نیما شروع میشود و به نوعی آثار او مانیفست رمانتیسم در ایران محسوب میشود.
0
رمانتیسم در ایران نیز چون اروپا دارای دو شاخهی رمانتیسم فردی- عاشقانه و رمانتیسم اجتماعی(انقلابی) است. بسیاری از شاعران معاصر ابتدا به شعر رمانتیک فردی و عاشقانه گرایش داشتند؛ اما در اثر تحولات اجتماعی، به تدریج به شعر اجتماعی روی آوردند. از جمله این شاعران میتوان از نصرت رحمانی، هوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی و دیگران نام برد. مشیری نیز از جمله شاعرانی است که آثار ابتدایی او جنبه ی عاشقانه و فردی دارد؛ اما در اثر تغییرات سیاسی - اجتماعی، بینش و نگرش او نسبت به مسائل اجتماعی متحول شد و در شعر به رمانتیسم اجتماعی تغییر رویه داد و به جای توجه به فرد جامعه و انسان وجههی همت او قرار گرفت . این تغییرات به صورت گذار از »من« فردی به »من« اجتماعی در شعر او نمود پیدا میکند. این نوشتار بر آن است که جنبههای اجتماعی را در اشعار رمانتیک مشیری آن هم در اشعار دورهی دوم شاعری وی بررسی نماید و نشان دهد کدام مؤلفههای اجتماعی در شعر مشیری نمود بیشتری دارد؟ آیا بر اساس این مؤلفهها میتوان گفت رمانتیسم مشیری رمانتیسمی اجتماعی است یا چنان که اکثر افراد می پندارند، رمانتیسم او رمانتیسمی فردی، عاشقانه و احساسی و غمگراست؟
هدف این پژوهش نیز بیان این نکته است که اگرچه در آثار اولیه و دورهی ابتدایی شعر مشیری، مضامین اجتماعی جای کمی را به خود اختصاص دادهاند؛ اما در دورهی کمال شعری(دورهی دوم شاعریاش)، دیگر نسبت به مسائل اجتماعی بیتفاوت نیست و بر این اساس ضرورت دارد که نگاه خوانندگان به شعر مشیری نگاهی یک جانبه نباشد و در بررسی اشعارش به جنبههای اجتماعی نیز توجه شود.
در خصوص شعر مشیری آثاری زیادی نوشته شده است. از جمله مجموعه مقالاتی تحت عنوان به نرمی بارن حاوی مجموعه مقالات جشننامهی فریدون مشیری است. این اثر شامل خاطرات، مقالات، اشعار و گفتگوهای مشیری و نیز نقد و بررسی آثار وی است و در شناخت زندگی و سبک شعری مشیری سودمند است. همچنین آسمانیتر از نام خورشید از محمدعلی شاکری یکتا نیز اثر دیگری است که حاوی شرح زندگی و خاطرات مشیری است و نیز حاوی تحلیل و تفسیر اشعار مشیری از آغاز تا واپسین سالهای حیات اوست. کتاب عشق در گذرگاههای شبزده اثر مهری بهفر، نقدی بر عاشقانههای معاصر است و به رمانتیک بودن شعر مشیری اشارهی کوتاهی دارد؛ اما آن را به طور کامل بررسی نکرده است. از جمله نویسندگان دیگری که به شعر مشیری پرداختهاند، میتوان به داریوش صبور در بر کران بیکران، پروین شکیبا در
زندگینامهی شاعران ایرانی از رودکی تا بهار و محمدرضا روزبه در کتاب شرح و تحلیل و تفسیر شعر نو فارسی
اشاره نمود. در اکثر این آثار، مشیری به عنوان یک شاعر عاشقانهسرا معرفی شده است و هیچکدام از رمانتیسم اجتماعی و مؤلفههای انسانی شعر مشیری سخن قابل توجهی به میان نیاوردهاند. در این نوشتار سعی میشود، این جنبهی شعر مشیری بررسی گردد.
.2 نگاهی به مکتب رمانتیسم
تعاریف زیادی از رمانتیسم ارائه شده است و صاحبنظران بسیاری به تعـریف آن پرداختهاند. چنان که گفته شده تاکنون حـدود 11000 تعـریـف از آن ارائـه شده که همین موجـب دشواری تعریف دقیق، جامع و مانع آن شده است (داد، :1382 (246مثلاً. »ژان ژاک روسو1« رمانتیسم را »بازگشت به طبیعت« دانسته و »جفری اسکات2« تعبیر »پرستش پدیده های
کهنه و منسوخ« را برای آن به کار برده است.نهایتاً» ای. بی. بورگام1« میگوید: »کسی که در صدد تعریفی از رمانتیسم برآید به کاری مخاطرهآمیز دست زده که بسیاری از کسان را ناکام گذارده است« (فورست، (11 :1376؛ بنابراین از همان زمان رواج رمانتیسم بر سر این کلمه بحث بوده و در بین تعاریف دانشمندان اروپایی یک تعریف مشخص و دائرهالمعارفی برای آن وجود نداشته است و این نوشتار هم در پی به دست دادن چنین تعریفی نیست. مهمترین خاستگاه های رمانتیسم در اروپا سه کشور آلمان، فرانسه و انگلستان است. مکتب رمانتیسم در قرن هیجدهم در انگلستان پدیدار شده بود. پس از مدتی وارد ادبیات آلمان و بعد فرانسه شد و حداقل تا حدود سال 1850 به طور رسمی بر ادبیات اروپا حاکم بود (فورست، :1376 66 ؛ سیدحسینی، .(175 :1381
در ایران نیز در اوایل قرن بیستم میلادی (اواخر دورهی مشروطه) تحت تأثیر رمانتیکهای اروپایی و مساعد بودن فضای فکری و اجتماعی ایران برای پذیرش این مکتب، شاعران و نویسندگان به آن روی آوردند. بسیاری از صاحبنظران »افسانه«ی نیما را در کنار برخی اشعار میرزادهی عشقی سرآغاز شعر رمانتیک ایران دانستهاند (شفیعی کدکنی، 50 :1387؛ زرینکوب، .(233 :1354 از این به بعد گرایش های رمانتیک در شعر بسیاری از شاعران ایرانی نسلهای مختلف دیده میشود. در واقع باید گفت »از شهریور 1320 تا 1340 یکی از مهمترین صداهای شعر فارسی، صدای رمانتیسم است« (زرقانی، .(342 :1383
رمانتیسم دو شاخهی فردی و اجتماعی دارد. علی حسینپور چافی در کتاب جریانهای شعری معاصر فارسی در مقایسهی رمانتیسم فردی و رمانتیسم اجتماعی می نویسد: رمانتیسم» اجتماعی تقریباً همان ویژگی های رمانتیسم فردی و عاشقانه را داراست؛ با این تفاوت که در آن شاعر در کنار احساسات، عشقها و درد و دریغهای شخصی، از دردها، غم ها، آرمانها، مشکلات و مسائل محیط، اجتماع و ملت خود نیز داد سخن میدهد« (حسینپور چافی، .(162 :1384 در نتیجه »جریان رمانتیسم جامعهگرا نتیجهی تحول محتوایی شعر رمانتیک عاشقانه و فردگراست، نه پیامد تغییر و تحول در مبانی ادبی و زیباشناختی آن جریان« (همان: (165؛ بنابراین مهمترین وجه تمایز شعر رمانتیک اجتماعی از شعر رمانتیک فردی و عاشقانه در »توجه شاعران به اجتماع، مردم، میهن و سیاست است« (همان: .(166
برخلاف رمانتیسم فردی که مبتنی بر دغدغهها و احساسات فردی است، »رمانتیسم اجتماعی عشق به آزادی و فعالیتهای اجتماعی را تبلیغ میکند و معشوق در اینجا، نه زیبارویان گیسوافشان که مفاهیمی متعالی چون عدالت و آزادی است« (زرقانی، .(233 :1383 شعر» نو اجتماعی باید از حس مسئولیّت اجتماعی سرچشمه بگیرد و این حس با روح شاعر درآمیخته باشد، شاعر، خود را در اجتماع ببیند و هر چه را میخواهد از میان مردم و در میان مردم بجوید و بیابد« (شکیبا، .(396 :1379
شعر رمانتیک در فرهنگ ایران معمولاً بر اشعاری اطلاق میشود که عاشقانه و احساسی باشد. گرچه بخش عمدهای از شعر رمانتیک فارسی نیز به همین صورت است؛ اما رمانتیسم دارای گرایش دیگری به نام »رمانتیسم اجتماعی« نیز هست. »رمانتیسم در ذات خود بر ویژگیهایی چون احساسگرایی، تخیّل و رؤیاپردازی، دروننگری، غمگرایی، عشق و فردگرایی مبتنی است. حال اگر شاعری رمانتیک با ویژگی هایی که ذکر شد، بخواهد به محیط، اجتماع، ملت، میهن، مردم و مقولاتی از این قبیل توجه نشان دهد و از آنها نیز در شعر خود سخنی بگوید، نوعی از رمانتیسم که از آن به عنوان رمانتیسم جامعهگرا یا انقلابی تعبیر میشود، شکل خواهد گرفت« (حسینپور چافی، .(161 : 1384
2
در دهههای 30 و 40 در ایران رمانتیسم اجتماعی در کنار سایر شاخههای رمانتیسم از جمله رمانتیسم فردی و طبیعتگرا، جریان داشت که شاعر در آن توجه خود را از عشقهای جسمانی و مسائل فردی به مسائل اجتماع، ملت و میهن معطوف میدارد. »شعر رمانتیک اجتماعی میخواست خلأ پدید آمده، میان دنیای درون و بیرون، دنیای عشق و اجتماع و دنیای غزل و حماسه را پر کند« (همان : .( 352 از آنجا که جریان شعر رمانتیسم اجتماعی در نتیجه ی تحول در ساختار و محتوای شعر رمانتیک عاشقانه و فردگرا به وجود آمد، در نتیجه میتوان گفت که »این جریان از نظر ادبی و صوری و مبانی زیباشناسانه فرق چندانی با شعر رمانتیک عاشقانه ندارد« (همان: (165؛ اما از نظر محتوایی مهمترین ویژگیهای این جریان عبارتند از: » توجه به مسائل و مفاهیم اجتماعی و سیاسی آمیخته با عاطفه و احساس. توجه به فقر و فساد و شکوه از این که بشر به مفاهیمی چون انسانیت و عدالت توجهی ندارد. دلسوزی و توجه به نفس انسان و آرزوی زندگی عاری از خشم و خشونت« (زرقانی، .(533 :1383
هر دو گرایش رمانتیسم در ایران به وضوح قابل تشخیص هستند. »از حدود سال 1320 شمسی جریانی در ایران به وجود آمد که در مقایسه با خطمشی نیما یوشیج در آن سالها، میانهروتر بود. این جریان میانهرو غالباً حول و حوش پرویز ناتل خانلری جمع بودند و با مجلهی سخن همکاری داشتند. از جملهی این افراد علاوه بر خانلری، فریدون توللی، گلچین گیلانی و نادر نادرپور را میتوان نام برد که همگی از میانهروان نوگرا یا نوگرایان میانهروی شعر بودند. این دسته را میتوان هستهی رمانتیسم شعر فارسی دانست« (مشرف، » .(23 :1382به مرور برخی از شاعران رمانتیک فردگرا در شیوهی شاعری خود تجدید نظر کردند و به اشعار جامعهگرایانه گرایش نشان دادند« (حسینپور چافی، .(166 :1384
شعر در دههی 30 به علت عواملی از جمله کودتای 28 مرداد و شکست نهضت ملی، »شعری عصیانی، خودشکنانه، شهوتآلود، رمانتیکو عموماً سیاه شد. اشعاری سرکشانه و احساساتی که احساس غبن و انتقامجویی از خود و جامعه و زندگی و حکومت و سیاست در آن موج میزد« (لنگرودی، .(44 :1378 این نوع از شعر رمانتیکعمدتاً »غیر سیاسی، عاشقانه و از نوع عشق جسمانی و در مواردی اروتیک، برکنار از دغدغههای اجتماعی و اندیشههای انقلابی است« (زرقانی، (342 :1383؛ اما در کنار این نوع از رمانتیسم نوعی دیگر آن یعنی رمانتیسم جامعهگرا یا اجتماعی نیز جریان دارد که »حاصل فاصله گرفتن شاعران از جریان رمانتیسم فردی و عاشقانه و نزدیک شدن آنها به جریان غالب دههی 30 یعنی سمبولیسم جامعهگرا است« (حسینپور چافی، » .(162 :1384در برابر شعر نو غنایی و تغزلی، نوعی شعر نیمایی با محتوایی فلسفی و اجتماعی قرار دارد که پیامی انسانی دارد و هدفش بالا بردن ادراک، بینش هنری و اجتماعی است« (شکیبا، (396 :1379 و این نوع شعر» همان شعری است که به کوشش و پشتکار نیما از سال 1316 هجری شمسی به بعد شکل گرفته است و شاعرانی در کنار وی یا پس از او، آن را گسترش دادهاند و حتی گاه به اوج رساندهاند« (همان).
.3 نگاهی به زندگی و شعر مشیری
فریدون مشیری در سال 1305 شمسی در تهران به دنیا آمد. در آغاز شاعری، پیرو سبک و اسلوب شاعران قدیم ایران بود؛ اما به تدریج در ضمن آشنایی با شعر نیمایی و شیوهی آزاد شاعران همنسل خود، از ادامهی راه گذشتگان باز ماند. او راهی میانه برگزید که خود آن را ادامهی شعر کهن نامیده است. به این ترتیب او نه اسیر تعصبات سنتگرایان شد و نه مجذوب نوپردازان افراطی (صبور، » .(387 :1378فریدون مشیری شاعری است نوسنتگرا. او از همین زاویهی معتدل و محافظهکار به سرایش شعر پرداخت « (بهفر، .(106 : 1381 او با زبانی ساده شعر می سراید و سخن او از پیچ و تابها و مضامین و مفاهیم دور از ذهن خالی است. مشیری در سال 1334 اولین مجموعه شعر خود را با عنوان »تشنهی طوفان« به چاپ رسانید. سایر آثار او به ترتیب عبارتند از: »گناه دریا(1335) «، »ابر و کوچه(1340) «، »بها ر را باور کن(1347) «،
»از خاموشی(1356) «، »مروارید مهر(1365) « ، »آه باران(1367) «، »از دیار آشتی(1371) «، »با پنج سخنسرا» (1372)، » لحظهها و احساس(1376) «، »آواز آن پرندهی غمگین(1376) « و »تا صبح تابناک اهورایی.(1379) « فریدون مشیری در سوم آبان سال1379 دیده از جهان فروبست.
فریدون مشیری »راه ادبی خویش را از پرویز ناتل خانلری، گلچین گیلانی، فریدون توللی و نادر نادرپور (دهه های1330ـ(1310 گرفت، راهی که از افسانهی نیما منشعب میشد« (شاکری یکتا، » .(171 :1384راهی که او در سرودن شعر برگزیده است، همان هدف بنیانگذاران شعر امروز است؛ یعنی استفاده از قالبهای آزاد و استفاده از نیروی جادویی وزن و بهرهگیری از قافیه، هر کجا که لازم باشد و صلاح بداند« (صبور، .(387 :1378
مشیری یکی از شاعرانی است که بر اثر تحولات جامعهی ایرانی، طیچهار دهه شاعر از شعر عاشقانه و صرفاً احساسی و فردی به شعر اجتماعی گرایش پیدا کردتا. جایی که سیّد علی موسوی گرمارودی در مقالهای او را » شاعری اجتماعی« نامیده است (موسوی گرمارودی، .(287 :1379 او در میان آثار شعری خود جایی را به مسائل اجتماعی و انسانی و میهنی اختصاص داده است. »تبدیل من درون به من بیرونی و به دنبال آن خود را شریک غمها و شادیهای انسانی دانستن، پوستهای ضخیم و محکم از انسانگرایی بر پیکر ادبیات فارسی کشیده است. در میان شاعران معاصر، فریدون مشیری از معدود شاعرانی است که این اخلاقگرایی بیروی و ریا را در شعر خود بدون شعار، همان طور که در زندگی اش، تصویر کرده است« (شاکری یکتا، .(355 : 1384 به طور کلی »شعر مشیری در طول بیش از چهل سال شاعریاش از شعر عاطفی-احساسی به شعر عاطفی-اجتماعی مبدل شد که این تحول، تحولی خوشایند و مقبول است. شاید هوشیاری او در درک انسانیاش از مسائل را بتوان مهمترین علل این تحول دانست« (کیائیان، (336 : 1377؛ بنابراین میتوان دو دورهی متمایز در حیات شعری مشیری را تشخیص داد.
الف) دورهی اول شاعری مشیری (دورهی رمانتیسم فردی)
این دوره بیشتر دهههای 30 و 40 را در بر میگیرد و مربوط به ایام جوانی شاعر است. در آثار این دورهی مانند »تشنهی طوفان«، »گناه دریا«، »ابر و کوچه« و » بهار را باور کن«، رمانتیسمی فردی، عاشقانه و سطحی جریان دارد. در این دوره مشیری قالب چهارپاره را انتخاب میکند که این چهارپارهها »در حقیقت از نظر شکل، زبان و فضا، حد فاصل شعر قدیم و شعر نیمایی شناخته شدهاند« (حقوقی، .(401 : 1377 شعر مشیری در این دوره »حدیث دلتنگی و اندیشه به مرگ و نابودی است و این درونمایهها به ویژه پس از شکست جنبش ملی در مرداد ماه 1332، دیرزمانی مشغلهی شاعران بود« (دستغیب، » .(174 :1379فرم و محتوای آثار او در این مرحله، کال و کم تپش است. چهارپارهها و نوسرودههایی حاوی مضامین ساده و سطحی« (روزبه، .(375 :1383 در این دوره حوزهی کار مشیری، شعر غنایی است و »ذهنغنایی ماهیتاً درونگراست و عمدتاً از مسیر طبیعیترین نیازهای انسانی فراتر نمیرود« (شاکری یکتا، .(189 : 1384 در نتیجهی این ذهنیت غنایی است که شعر مشیری » از هر نظر ساده و هموار و آسان است و با بیانی شاعرانه از مسائلی سخن میگوید که کمابیش زندگی روزانهی آدمیان را پر کرده است« (رحیمی نیا، .(414 :1385 مشیری در این دورهغالباً در سرودن شعر »شیوهای روان و بیتکلف دارد و از مضمونهای غامض و نیز از مفهومهای متفکرانه و جامعهشناختی دور است« (دستغیب، .(173 :1379
4
در شعر این دوره از حیات شعری مشیری، اکثر مؤلفههای رمانتیسم فردی چون طبیعتگرایی، گریز از زندگی شهری، مرگ و مرگاندیشی، انزوا و درونگرایی، غم و یأس و نومیدی، حسرت و دریغ (نوستالژی(1 و عشق دیده میشود.
ب) دورهی دوم شاعری (دورهی رمانتیسم اجتماعی)
مشیری یکی از شاعرانی است که در نتیجه ی عوامل اجتماعی، تحولاتی در بینش او نسبت به اجتماع رخ داده است. به همین دلیل در اشعار دورهی دوم شاعریاش گرایشی نسبت به مسائل اجتماعی دیده میشود و بعد از سال 1334 و به دنیا آمدن فرزندش »میرود تا شعر انزواطلبش را در بستر اجتماعی آن دوره عرضه کند « (شاکری یکتا، » .(153 :1384از سالهای 48 و 49 به بعد، در شعر مشیری جنبشی به سوی تحول به چشم میخورد؛ هم در لفظ و هم در محتوا. به ویژه در شعرهای تازهتر او، نوعی فلسفه و تفکر اجتماعی دیده می شود که راهگشای وی به سوی تکامل است« (شکیبا، :1379 .(374 در این دوره »مشیری عواطف تاریک و مرگخواهانه را به زودی پشت سر گذاشت و به زندگی، عشق و زیبایی ها گرایید. از اواخر دههی چهل متأثر از اوضاع اجتماعی و شعر معترض جامعهگرا، رهیافتهایی اجتماعی- انسانی در شعر او ظهور کرد که بیانگر تعالی و تکامل بینش شاعرانهی او بود« (روزبه، .(377 :1383
مشیری در مورد شعر اجتماعیاش میگوید: » من یک شاعر اجتماعی هستم، ولی به خاطر اشعار عاشقانهام (مانند کوچه) همیشه مرا به عنوان شاعر اشعار عاشقانه معرفی کرده اند. در صورتی که من اشعار اجتماعی بسیاری هم سرودهام و در این اشعار تمامی جریانهای سیاسی اجتماعی نمود داشته است« (عبداللهی، .(514 : 1379 این گفتهی مشیری در رد این حکم کلی است که »تفکر عاشقانه مشیری کمتر با عواطف و اندیشههای اجتماعی و سیاسی گره خورده است؛ بلکه بیشتر افق این تماشا بر روی معشوق انسانی و طبیعت گسترانیده شده است«محمّدی( آملی، .(227 : 1378
در نتیجه به صرف بررسی اشعار اولیهی او نمیتوان گفت که »شعر او گریزی افراطی از طرح شاعرانهی مسائل اجتماعی در دورانهای آشوب و بحران اجتماعی است« (شاکری یکتا، (269 :1384 و »اگر در آغاز راه چنین بود، امروز که به کمال کلام دست یافته است، جمعگرا و جامعهگرا است و به جای مادر خویش در غم و پروای مادر زمین؛ زمین مادر است« (خرمشاهی، .(189 : 1379
سیمین بهبهانی نیز در این مورد میگوید: »فریدون هیچ گاه نسبت به جریانهای روزگار خویش بیطرف نمانده است. در همهی مجموعههایش کمابیش نسبت به جنگهای دور و نزدیک، نسبت به ستمهایی که بر جهان سوم روا میدارند، واکنش نشان می دهد« (بهبهانی، .(42 :1372 در کل»عشق و دلبستگیهای احساسی آدمی هرگز از بعد اجتماعی جدا نیست، در بررسی شعر مشیری در این مرحله کاملترین شکل هنری و خلوص خود را داشته است« (خائفی، .(25 :1379
.4 مؤلفههای انسانی شعر مشیری
همان طور که بحث شد، اجتماع و مسائل انسانی در دورهی دوم شاعری مشیری وجههی همت شاعر قرار میگیرد و شاعر به جای توجه به خود و احساسات شخصی به اجتماع و مسائل انسانی میپردازد. مشیری در این دوره نه تنها انسان جامعهی خود بلکه تمام انسانهای دنیا (جامعهی انسانی) را مد نظر دارد. مهمترین این مؤلفهها به قرار زیر است:
4ـ.1 حساسیت و عکس العمل نسبت به مسائل جامعهی انسانی
5
مشیری در طول حیات خود شاهد وقایع اجتماعی ـ سیاسی بیشماری بوده است. او »از نسلی است که جنگ جهانی دوم را شنیده و اشغال کشورش را توسط نیروهای بیگانه دیده، قحطی کشیده، جامعهی فروپاشیده و بی ثباتی سیاسی را آزموده، هیچ چیز را بر مدار معینی ندیده. حزبهای خلقالساعه، شعارهای بیپایه و هنوز به یقینی نرسیده تندباد نهضت ملی کردن صنعت نفت وزیده« (خرمشاهی،.(201 :1379 در چنین شرایطی او نمیتواند نسبت به اوضاع اجتماعی کشور و سرنوشت ملتش بیتفاوت باشد و در شعر خود از این موضوعات سخنی نگوید. » او شاعر امید و نومیدی، شکست 28)مرداد(32 و پیروزی 22)بهمن (57 و جنگ و صلح است« (همان).
»جلب علاقهی روشنفکران ایرانی به موضوعات اجتماعی و توجه زیاد به مسائل اجتماعی برونمرزی و جریانهای حاد جهانی مثل جنگ جهانی و پیامدهای ناگوار آن و مسألهی ویتنام در دههی سی و چهل به شعر کسانی مانند مشیری هم سرایت کرد. « (یاحقی،.(80 :1379 مشیری در آثار خود از جمله »از خاموشی«، »آه باران«، »از دیار آشتی«، »با پنج سخن سرا«، » آواز آن پرندهی غمگین« و »تا صبح تابناک اهورایی « که بر اساس توالی تاریخی جزو اشعار دورهی کمال شاعری او هستند؛ به مسائل اجتماعی توجه بیشتری دارد. با این حال سایر آثار او از توجه به دغدغههای اجتماعی خالی نیست. یکی از اشعار اجتماعی مشیری شعر »مرگ انسانیت« است که یاحقی از آن با عنوان »مشهورترین و شعاریترین اشعار در مورد جنگ« (همان)، یاد میکند. مشیری در برخورد با این موضوع از خود حساسیت نشان داده و در دریغ از سرنوشت تمام انسانهای عالم میسراید:
از همان روزی که دست حضرت قابیل/گشت آلوده به خون حضرت قابیل،/از همان روزی که فرزندان »آدم«، زهر تلخ دشمنی در خون شان جوشید؛/آدمیت مرد! /گر چه »آدم « زنده بود...../ قرن ما روزگار مرگ انسانیت است/سینهی دنیا ز خوبیها تهی است/صحبت از آزادگی، پاکی، مروت ابلهی است! /صحبت از موسی و عیسی و محمد نابهجاست،/قرن »موسی چومبه«هاست/روزگار مرگ انسانیت است:/من، که از پژمردن یک شاخه گل،/از نگاه ساکت یک کودک بیمار،/از فغان یک قناری در قفس،/از غم یک مرد در زنجیر- حتی قاتلی بر دار-/اشک در چشمانم و بغضم در گلوست./و اندرین ایام، زهرم در پیاله، اشک و خونم در سبوست/مرگ او را از کجا باور کنم؟(مشیری، .(490- 2 :1384
از دیگر اشعار او که بازتاب عاطفی مسائل اجتماعی روزگار اوست، شعر »یک نفس تازه « است که تاریخ سروده شدن آن، »روزهایی است که خرمشهر در دست بیگانگان بود« (سال.(1359 در این شعر خطاب او با »ایرانی آزاده« است، برای رهایی» ایران کهن « که » خاک پدران « است و در چنگال اسارت دیگران است. در این شعر مشیری برخلاف شعر قبلی انسانهای جامعهی خود را مد نظر دارد و میسراید:
ای حافظ جان وطن از خانه برون آی/از خانه برون چیست که از خویش به در شو/گر شعله فرو ریزد بشتاب و میندیش/ور تیغ فرو بارد ای سینه سپر شو!/خاک پدران است که در دست دگران است!/هان ای پسرم، خانه نگهدار شو.../ ایرانی آزاده، جهان چشم به راه است/ایرانی کهن در خطر افتاده، خبر شو! (همان: .(719 -20
سایر اشعار او که دارای همین مضمون هستند، عبارتند از: »خط آتش« (تا صبح تابناک اهورایی)، »همچنین باد« (تا صبح تابناک اهورایی)، »تاراج آشیانه نیلوفر)«تا صبح تابناک اهورایی)، »ستون سهند« (تا صبح تابناک اهورایی) و »آوایی از سنگر« (آه باران). همچنین شاکری یکتا در کتاب آسمانیتر از نام خورشید در بحث از دفتر شعر »بهار را باور کن« از اشعاری نام میبرد که دارای محتوایی اجتماعی هستند. از جمله: »غبار آبی«، »ستوه«، » دیگر زمین تهی است«، »رقص مار«، »سرود گل«، »اشکی در گذرگاه تاریخ« ، »چتر وحشت«، »خوشهی اشک«، »کوچ«، »طومار و تلاش«، »نماز شکایت« و »جادوی بیاثر)«شاکری یکتا،.(331 :1384
