بخشی از مقاله
رمانتیسم در ایران همانند رمانتیسم اروپایی حاصل تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی بود که سعی بر گذار از سنت و قواعد آن به سوی تجدد و نوگرایی داشت. بنیانگذار شعر رمانتیک ایران نیما یوشیج بود که اثر رمانتیک او، »افسانه« در کنار سایر اشعار رمانتیک شاعران معاصر از جمله »ایده آل عشقی« شاهکارهای شعر رمانتیک ایران به شمار میروند. شاعران بسیاری بعد از نیما و به تبعیت از او به سرودن اشعار رمانتیک پرداختند. از جملهی این شاعران فریدون مشیری است که در شعر رمانتیک علاوه بر نیما پیرو فریدون توللی، نادر نادرپور و سایر پیشگامان شعر رمانتیک در دهههای 20 و 30 است. شعر رمانتیک دارای دو گرایش فردی و اجتماعی است. گرایش معروف مشیری در شعر رمانتیکخصوصاً در دورهی اول شاعری وی بیشتر رمانتیک فردی و تغزلی است که از مؤلفههای آن یأس و ناامیدی است. مشیری در آثار بعدی که در دورهی دوم شاعری وی سروده شدهاند، مشخصههای رمانتیسم اجتماعی نیز دیده میشود. شعر اجتماعی او در بردارندهی حس همدردی با مظلومان و دفاع از انسانیت و دیگر مؤلفههای انسانی شعر رمانتیک است و این نشان می دهد که رمانتیسم مشیری محدود به گرایشهای فردی و عاشقانه نمیشود، بلکه جنبههای عام اجتماعی و انسانی را نیز در بر دارد.
کلید واژهها: فریدون مشیری، رمانتیسم فردی، رمانتیسم اجتماعی، مؤلفههای انسانی، شعر.
1 .مقدّمه
»رمانتیسم2«در اواخر قرن هیجدهم بر اثر تحوّلات سیاسی، مذهبی و اقتصادی در اروپا شکل گرفت و حدود یک قرن در ادبیات اروپا وجههی غالب بود که بعداً کم کم رو به افول نهاد و کمرنگ شد . این مکتب کمی پس از افول در اروپا وارد ادبیات فارسی شد. رمانتیسم در ایران نیز نتیجهی تحولات اجتماعی و سیاسی خاصی است که حاصل آن رویارویی سنت و تجدد است. ظهور این مکتب در ایران مانند اروپا به شکل وسیع و همهجانبه و به شکل یک مکتب مجزا نبود که کل خط سیر ادبی ایران را در همهی زمینهها دربرگیرد و هدایت کند؛ بلکه در کنار سایر گرایشهای ادبی در بعضی از آثار بعضی از شاعران نمود داشت. ایرانیان بیشتر از طریق ترجمهی آثار غربی با مکتب رمانتیسم آشنا شدند. اگر چه در دورهی مشروطه شاعرانی وجود داشتند که آثارشان خالی از ویژگیهای شعر رمانتیک نبود؛ اما سرشاخهی اصلی رمانتیسم در ایران با آثار نیما شروع میشود و به نوعی آثار او مانیفست رمانتیسم در ایران محسوب میشود.
1 استادیار رشتهی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام، پست الکترونیکی: agaravand89@gmail.com 2 کارشناس ارشد رشتهی زبان و ادبیات فارسی
2 -Romanism
0
رمانتیسم در ایران نیز چون اروپا دارای دو شاخهی رمانتیسم فردی- عاشقانه و رمانتیسم اجتماعی(انقلابی) است. بسیاری از شاعران معاصر ابتدا به شعر رمانتیک فردی و عاشقانه گرایش داشتند؛ اما در اثر تحولات اجتماعی، به تدریج به شعر اجتماعی روی آوردند. از جمله این شاعران میتوان از نصرت رحمانی، هوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی و دیگران نام برد. مشیری نیز از جمله شاعرانی است که آثار ابتدایی او جنبه ی عاشقانه و فردی دارد؛ اما در اثر تغییرات سیاسی - اجتماعی، بینش و نگرش او نسبت به مسائل اجتماعی متحول شد و در شعر به رمانتیسم اجتماعی تغییر رویه داد و به جای توجه به فرد جامعه و انسان وجههی همت او قرار گرفت . این تغییرات به صورت گذار از »من« فردی به »من« اجتماعی در شعر او نمود پیدا میکند. این نوشتار بر آن است که جنبههای اجتماعی را در اشعار رمانتیک مشیری آن هم در اشعار دورهی دوم شاعری وی بررسی نماید و نشان دهد کدام مؤلفههای اجتماعی در شعر مشیری نمود بیشتری دارد؟ آیا بر اساس این مؤلفهها میتوان گفت رمانتیسم مشیری رمانتیسمی اجتماعی است یا چنان که اکثر افراد می پندارند، رمانتیسم او رمانتیسمی فردی، عاشقانه و احساسی و غمگراست؟
هدف این پژوهش نیز بیان این نکته است که اگرچه در آثار اولیه و دورهی ابتدایی شعر مشیری، مضامین اجتماعی جای کمی را به خود اختصاص دادهاند؛ اما در دورهی کمال شعری(دورهی دوم شاعریاش)، دیگر نسبت به مسائل اجتماعی بیتفاوت نیست و بر این اساس ضرورت دارد که نگاه خوانندگان به شعر مشیری نگاهی یک جانبه نباشد و در بررسی اشعارش به جنبههای اجتماعی نیز توجه شود.
در خصوص شعر مشیری آثاری زیادی نوشته شده است. از جمله مجموعه مقالاتی تحت عنوان به نرمی بارن حاوی مجموعه مقالات جشننامهی فریدون مشیری است. این اثر شامل خاطرات، مقالات، اشعار و گفتگوهای مشیری و نیز نقد و بررسی آثار وی است و در شناخت زندگی و سبک شعری مشیری سودمند است. همچنین آسمانیتر از نام خورشید از محمدعلی شاکری یکتا نیز اثر دیگری است که حاوی شرح زندگی و خاطرات مشیری است و نیز حاوی تحلیل و تفسیر اشعار مشیری از آغاز تا واپسین سالهای حیات اوست. کتاب عشق در گذرگاههای شبزده اثر مهری بهفر، نقدی بر عاشقانههای معاصر است و به رمانتیک بودن شعر مشیری اشارهی کوتاهی دارد؛ اما آن را به طور کامل بررسی نکرده است. از جمله نویسندگان دیگری که به شعر مشیری پرداختهاند، میتوان به داریوش صبور در بر کران بیکران، پروین شکیبا در
زندگینامهی شاعران ایرانی از رودکی تا بهار و محمدرضا روزبه در کتاب شرح و تحلیل و تفسیر شعر نو فارسی
اشاره نمود. در اکثر این آثار، مشیری به عنوان یک شاعر عاشقانهسرا معرفی شده است و هیچکدام از رمانتیسم اجتماعی و مؤلفههای انسانی شعر مشیری سخن قابل توجهی به میان نیاوردهاند. در این نوشتار سعی میشود، این جنبهی شعر مشیری بررسی گردد.
.2 نگاهی به مکتب رمانتیسم
تعاریف زیادی از رمانتیسم ارائه شده است و صاحبنظران بسیاری به تعـریف آن پرداختهاند. چنان که گفته شده تاکنون حـدود 11000 تعـریـف از آن ارائـه شده که همین موجـب دشواری تعریف دقیق، جامع و مانع آن شده است (داد، :1382 (246مثلاً. »ژان ژاک روسو1« رمانتیسم را »بازگشت به طبیعت« دانسته و »جفری اسکات2« تعبیر »پرستش پدیده های
1 - Jean Jacques Rousseau 2 - Jeffrey Scott
1
کهنه و منسوخ« را برای آن به کار برده است.نهایتاً» ای. بی. بورگام1« میگوید: »کسی که در صدد تعریفی از رمانتیسم برآید به کاری مخاطرهآمیز دست زده که بسیاری از کسان را ناکام گذارده است« (فورست، (11 :1376؛ بنابراین از همان زمان رواج رمانتیسم بر سر این کلمه بحث بوده و در بین تعاریف دانشمندان اروپایی یک تعریف مشخص و دائرهالمعارفی برای آن وجود نداشته است و این نوشتار هم در پی به دست دادن چنین تعریفی نیست. مهمترین خاستگاه های رمانتیسم در اروپا سه کشور آلمان، فرانسه و انگلستان است. مکتب رمانتیسم در قرن هیجدهم در انگلستان پدیدار شده بود. پس از مدتی وارد ادبیات آلمان و بعد فرانسه شد و حداقل تا حدود سال 1850 به طور رسمی بر ادبیات اروپا حاکم بود (فورست، :1376 66 ؛ سیدحسینی، .(175 :1381
در ایران نیز در اوایل قرن بیستم میلادی (اواخر دورهی مشروطه) تحت تأثیر رمانتیکهای اروپایی و مساعد بودن فضای فکری و اجتماعی ایران برای پذیرش این مکتب، شاعران و نویسندگان به آن روی آوردند. بسیاری از صاحبنظران »افسانه«ی نیما را در کنار برخی اشعار میرزادهی عشقی سرآغاز شعر رمانتیک ایران دانستهاند (شفیعی کدکنی، 50 :1387؛ زرینکوب، .(233 :1354 از این به بعد گرایش های رمانتیک در شعر بسیاری از شاعران ایرانی نسلهای مختلف دیده میشود. در واقع باید گفت »از شهریور 1320 تا 1340 یکی از مهمترین صداهای شعر فارسی، صدای رمانتیسم است« (زرقانی، .(342 :1383
رمانتیسم دو شاخهی فردی و اجتماعی دارد. علی حسینپور چافی در کتاب جریانهای شعری معاصر فارسی در مقایسهی رمانتیسم فردی و رمانتیسم اجتماعی می نویسد: رمانتیسم» اجتماعی تقریباً همان ویژگی های رمانتیسم فردی و عاشقانه را داراست؛ با این تفاوت که در آن شاعر در کنار احساسات، عشقها و درد و دریغهای شخصی، از دردها، غم ها، آرمانها، مشکلات و مسائل محیط، اجتماع و ملت خود نیز داد سخن میدهد« (حسینپور چافی، .(162 :1384 در نتیجه »جریان رمانتیسم جامعهگرا نتیجهی تحول محتوایی شعر رمانتیک عاشقانه و فردگراست، نه پیامد تغییر و تحول در مبانی ادبی و زیباشناختی آن جریان« (همان: (165؛ بنابراین مهمترین وجه تمایز شعر رمانتیک اجتماعی از شعر رمانتیک فردی و عاشقانه در »توجه شاعران به اجتماع، مردم، میهن و سیاست است« (همان: .(166
برخلاف رمانتیسم فردی که مبتنی بر دغدغهها و احساسات فردی است، »رمانتیسم اجتماعی عشق به آزادی و فعالیتهای اجتماعی را تبلیغ میکند و معشوق در اینجا، نه زیبارویان گیسوافشان که مفاهیمی متعالی چون عدالت و آزادی است« (زرقانی، .(233 :1383 شعر» نو اجتماعی باید از حس مسئولیّت اجتماعی سرچشمه بگیرد و این حس با روح شاعر درآمیخته باشد، شاعر، خود را در اجتماع ببیند و هر چه را میخواهد از میان مردم و در میان مردم بجوید و بیابد« (شکیبا، .(396 :1379
شعر رمانتیک در فرهنگ ایران معمولاً بر اشعاری اطلاق میشود که عاشقانه و احساسی باشد. گرچه بخش عمدهای از شعر رمانتیک فارسی نیز به همین صورت است؛ اما رمانتیسم دارای گرایش دیگری به نام »رمانتیسم اجتماعی« نیز هست. »رمانتیسم در ذات خود بر ویژگیهایی چون احساسگرایی، تخیّل و رؤیاپردازی، دروننگری، غمگرایی، عشق و فردگرایی مبتنی است. حال اگر شاعری رمانتیک با ویژگی هایی که ذکر شد، بخواهد به محیط، اجتماع، ملت، میهن، مردم و مقولاتی از این قبیل توجه نشان دهد و از آنها نیز در شعر خود سخنی بگوید، نوعی از رمانتیسم که از آن به عنوان رمانتیسم جامعهگرا یا انقلابی تعبیر میشود، شکل خواهد گرفت« (حسینپور چافی، .(161 : 1384
