بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین عوامل تاثیرگذار اصول بنیادین شیعه بر معماری بومی مازندران، ارتباط نزدیک بین هنر بومی و مذهب می باشد که در فرهنگ شیعی جایگاهی فراتر از آنچه در ظاهر دیده می شود، دارد. بسیاری از معماران شیعی با بهره گیری از مفاهیم عمیق و اندیشه های بلند دینی آثاری نمادین با کالبدی زیبا از هنر معماری بومی آفریده اند که آشکارترین وجه ممکن از معماری علویان در معماری بومی تکایای مازندران تجلی یافته است. بیان این مطلب از این رو اهمیت فراوان دارد که اولاً ثابت می کند شیعه مولود طبیعی اسلام است، ثانیاً نشان می دهد ظهور این مذهب در مازندران به جنبه های اعتقادی عصر نبوت باز می گردد.
ثالثاً شیعیان علوی مازندران با ارادت به خاندان علی - ع - تجلی اعتقادات عاشورایی خود در تکایا ، عالی ترین نمونه معماری بومی، آیینی به برکت معنویت هنر شیعه و حضور روحانی بنایی سرشار از معنویت زنده، درخشنده و پویا با روح هنر مقدس که به صفت جمال و جلال الهی تابیده است، با تجلی نور معنوی توسط هنرمند پیر، عارف، سالک، با بهره گیری از مفاهیم بومی شیعه خلق گردیده است.
نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می دهد که جلوه های مذهب شیعه و معماری بومی مازندران اثرات متقابلی به یکدیگر داشته اند و محتوای کالبدی آنها با توجه به کاربردشان، نمودی از عشق به ولایت خاندان علی - ع - می باشد که علاوه بر اقلیم و معماری بومی مازندران دارای بار محتوایی و مرتبه کمال بر روح و جان و عقل انسان برای اتصال به آسمان می باشد .روش تحقیق حاضر ، بنیادی و نظری و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای با ابزار مطالعات میدانی می باشد . جامعه آماری مورد مطالعه انتخاب شده از معماری بومی مازندران بناهای مذهبی تکایا می باشد که در محدوده مازندران و سه تکیه از طایفه اسک آمل می باشد.
مقدمه
ورود دین اسلام با نظام اعتقادی جامع و اصول بنیادین شیعه و جهان بینی بی نظیری که دارد تاثیر عمیق بر معماری بومی گذاشته است و بی گمان فرهنگ عاشورایی و عناصر متعالی آن در آداب و رسوم و متعلقات مربوط به معماری تکایا در بناهای معماری بومی و مقدس شیعه تجلی یافته است به طوری که آمل پایتخت شیعه مذهب علویان بوده است بناهای تکایا معماری بومی مازندران گواه این ادعا است که به عنوان اولین بناهای مقدس معماری شیعه می باشد.
درواقع معماری بومی تکایا با آیین عزاداری و سوگواری و بازخوانی با بار معنایی عمیق و امتزاج چند فرهنگ است. با پاگرفتن مذهب تشیع در ایران،امام حسین - ع - به گونه ای از شجاع ترین و کامل ترین مدافع حق و در قالب اسطوره شهادت در شکل آیین های قدیم و بازخوانی و مراسم نمایش تعزیه به جهانیان معرفی گردیده است.معماری بومی در تکایای مازندران، به عنوان بناهای آیینی، یادمان خاص و نمادی از معماری بومی و سنتی است که تاثیر مکتب شیعه در تبلور هنر معماری بومی با مضامینی چون بزرگواری اولیا و برگزیدگان خدا، عشق آنان به شهادت در هنر اسلامی بصورت حیرت انگیز میان قالب و محتوا که با آراستگی و ملایمت تام و تمام می تواند شکل مناسبی در کالبد معماری مقدس تکیه را برای معانی و باورهای شیعی و اصول اعتقادی بنیادین فراهم آورد به نمایش گذاشته است .
جلوه های مذهب تشیع بخاطر غلبه بر بعد عرفانی آن در هنر معماری بومی نمایان است،در معماری تکایا، رکن های بنیادین شیعه و مهر و ارادت به خاندان عصمت و طهارت با مفاهیم شیعه دوازده امامی با مفاهیم اساسی تفکر شیعه چون ولایت، امامت، شهادت، عدالت، محبت، ایثار، بر اساس مباحث وجود شناسی و معرفت شناسی هنرمند معمار شیعه که برگرفته از آموزه های عرفانی و حکیمانه اندیشمندان و حکمای اسلامی مسلمان نمایان است. در طراحی تکایا به عنوان تصویری از عالم ملکوت و بهشت حامل نمادها، نشانه ها و عناصر رمزی فراوان است تا از این طریق اثر فرا زمینی خلق کند، به گونه ای که فهم و درک مفاهیم پیچیده را ممکن سازند.
آنچه را با رازهای عرفانی ایرانی و معماری قدسی و دینی آشنا می سازد نمادهایی حامل رمزهای اصول بنیادین اعتقادی شیعه در معماری بومی می باشد. پیوستگی مفهومی و کاربردی و کالبد مقدس تکایا در سایه تجلی فرهنگ عاشورا، روحانی و مقدس گردیده است که جوهره عرفانی این معماری بومی دارای مفاهیم آسمانی غرقه در نور الهی، شعله نورانیت و شفابخشی می باشد که، عزاداران شیعه با حضور قدیسان در نزدیک ترین مرحله به نورالانور و جایگاه شهود نور الهی می باشند.
روش تحقیق
روش تحقیق پژوهش حاضر، بنیادی، نظری به روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای به شیوه تاریخی – تحلیلی است که تلاش دارد با توجه به اسناد، سهم عمده مبانی فکری و اعتقادی شیعه در شکل گیری آثار معماری قدسی بومی را بیان کند و با تبیین مبانی فرهنگی این مذهب نشان دهد که چگونه مفاهیم اساسی و بنیادین شیعه چون وحدت در کثرت، مرکزیت، راز و ابهام، درونگرایی که بیان گردیده است برهم کنشی متعادلی با نمادهای عاشورایی و تجلی و فرهنگ شهادت با معماری بومی شکوفا و خیره کننده در کمیت و کیفیت بناها و همکاری و هماهنگی اجزاء و عناصر تکایا داشته است.
-1 مذهب شیعه
-1-1 بررسی معنای شیعه و مفهوم مذهب تشیع
شیعه به معنای اتباع، انصار، پیروان، مطاوعت، متابعت و پیروی است و هر گروهی که در امری جمع آیند و از فردی پیروی کنند، شیعه نامیده می شود؛ همچنین شیعه در قرآن به معنای گروه، جماعت، فرقه و پیرو آمده است شیعه در معنای تابع و پیرو نیز به کار می رود، همان طور که در مجمع البیان آمده است: »شیعه به گروهی می گویند که از رهبری پیروی کنند؛ ولی در عرف مردم، شیعه عبارت است از: کسانی که از حضرت علی علیه السلام پیروی کرده به طرفداری از آن حضرت، با دشمنان او مبارزه کرده، پس از او، از فرزندان ایشان که جانشین آن حضرت بوده اند پیروی کرده اند.[ 1] « شیعه در اصطلاح به سه معنی به کار رفته است:
شیعه اعتقادی، شیعه در مقابل عثمانیه و نیز به معنای دوستی اهل بیت علیهم السلام. شیعه به معنای اعتقادی، نخستین بار در زمان رسول خدا - ص - به پیروان علی - ع - اطلاق شده است. تا اینکه پس از جنگ صفین، این اصطلاح برای شیعیان امام علی - ع - به کار رفت وپیروانش در سال شصت هجری، طی نامه ای که به امام حسین - ع - نوشتند، رسماً خود را شیعه اعتقادی امام علی - ع - نامیدند.[2]
-2-1 مباحث نظری و اعتقادی شیعه
مذهب شیعه که نظام اعتقادی خود را بر سنت و سیره معصومین علیهم السلام استوار ساخته است. انسان را به عدالت ، آگاهی، واندیشه فرا می خواند؛ از این رو مذهب شیعه در ایران به دلیل گوهر انسانی و عقلانی خود به عقاید اصلی ایرانی ، محتوا و جهت بخشید. در چنین ترکیب و پیوندی بود که انسان ایرانی، هویتی تازه یافت و به تدریج عناصر متعالی و تاریخی تشیع در فرهنگ و آداب و رسوم مردم بروز کرد.
روح هنرمندان و معماران ایرانی به تشیع روشن گردید، لذا دست به آفرینش فضاهایی زد که از روح و ماهیت تشیع سرشار بود. تشیع، از بنیاد و به معنای برحق کلمه، در حکم باطن و معنای درونی مذهب اسلام است؛ این باطن و معنای درونی از نخست و بطور کامل همان تعالیمی است که از امامان به پیروانشان و به دیگران منتقل شده است. تشیع، عبارت است از:جنبه باطنی اسلام، که خود نتیجه ختم پیام نبوت است، اصول و مبانی اعتقادی و سیاسی مذهب شیعه، بر آیات قرآن و روایات پیامبر - ص - استوار است. از آنجا که رسالت تشیع، رسالت یک اجتماع معنوی بر محور عشق است، این آئین یکسره رو به سوی درون دارد و نمی خواهد مذهب اسلام را به شریعت مستقر و بیرونی آن تقلیل دهد. [3]
-3-1عاشورا: نمایشگاه معنا و روحانیت
حادثه شهادت امام حسین - ع - مظهر یک فداکاری عظیم و بی نظیر است . حادثه بسیار عجیبی است که با آن وضع فجیع فرزند پیغمبر را کشتند به دست مسلمانانی که شهادتین می گفتند و نماز می خواندند و حج می کردند . نه این که مردم منکر اسلام شده بودند- که اگر منکر اسلام شده بودند معمایی در کار نبود- و نه انکار حرمت امام حسین را داشتند و معتقد بودند که امام حسین – نعوذ باالله - از اسلام خارج شده. صحنه کربلا را می توان تشبیه کرد به یک نمایشگاه معنویت و معرفت، در این نمایشگاه، انسان می تواند به عظمت قدرت اخلاقی و روحی و معنوی بشر پی برد و بفهمد تا چه اندازه بشر با گذشت و فداکار و آزادمرد و خداپرست و حق خواه و حق پرست می شود؛ معانی صبر و رضا و تسلیم و شجاعت و مروت و کرم و بزرگواری تا چه اندازه قدرت ظهور و بروز دارد، کربلا بیش از آن اندازه که نمایشگاه شقاوت و بدی و ظهور پلیدی بشر باشد، نمایشگاه روحانیت و معنویت و اخلاق عالی و انسانیت است ، ولی اهل منبر کمتر به آن جنبه توجه دارند.[4]
-2 معماری بومی
-1-2 پدیده فرهنگ و معماری بومی
معماری بومی گونه ای از معماری به شمار می آید که طراحی و ساخت فضاها در آن به صورت بسیار چشمگیری از شرایط و امکانات محیط طبیعی تاثیر می پذیرفته و از فنون، مصالح و سنت های محلی استفاده می شده است. تنوع محیطی و اقلیمی در ایران سبب شده که انواع گوناگونی از معماری های بومی در این سرزمین شکل گیرد که شناخت آنها می تواند در شناسایی دقیق معماری ایرانی و روند تحولات آن سودمند باشد. اهمیت این بررسی را می توان ناشی از بین رفتن برخی از خصوصیات بومی بسیاری از نواحی کشور دانست ؛ که جنبه ای فرهنگی و هویتی می توانند داشته باشند و نوعی احساس تعلق در مردم و استفاده کنندگان از فضا ایجاد کنند. چهارچوب نظری این تحقیق بر این موضوع متکی است که عوامل پدیده های محیطی و اقلیمی تاثیر تعیین کننده ای بر شکل فضاهای معماری داشته است.
