بخشی از مقاله
چکیده
شاعران در راستای تعهّد ادبی، هر از گاهی به نمودها و جلوههای دین و دینداری در زندگی بشر پرداخته اند این موضوع در ادبیات فارسی و به دنبال آن در شعر از اهمیّت و پیشینهی والایی برخوردار است به گونهای که کمتر شاعر یا نویسندهای در حوزههای زبان و ادبیات فارسی میتوان پیدا کرد که به این مهم نپرداخته باشد.به دنبال اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی و شکستهای پیاپی فردی و اجتماعی در فضایی آکنده از اندیشههای فلسفی غرب، امیدهای زنده شده رو به خاموشی و نابودی میگذارد.که از پیامدهای آن فرو ریختن بنیادهای مذهبی و اجتماعی و ادبی و عصیان در برابر آنها میباشد. شعر فارسی که از دوران مشروطه به بعد، اجتماعی ترین دوران خود را آغاز نموده است، به دایرهی اجتماع و مردم و مسائل انسان معاصر وارد میشود تا وسیلهای شود برای بیان دردها وآلامی که مردم با آن دست و پنجه نرم میکنند.
تحوّل بزرگی که در شعر فارسی رخ داد، تغییر قالب و محتوای آن بود.زمینهساز این دگرگونی تحوّلات عظیم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی عصر بیداری بودکه تحوّل در اندیشه و افکار دینی شاعران و به تبع آن بازتاب دین در شعر آنان را نیز در پی داشت.پساز این تحوّلات، گروهی از شاعران نگرشی نوین نسبت به دین یافتند و شعر آنان آیینهی تمامنمای باورها و اعتقادات دینی عصر گشت.امّا کار عدّهای دیگر، فقط در تغییر قالب محدود ماند و از دین و جهان- بینی دور شد. در این مقاله سعی بر آن است که جلوههای دین و دینداری از جنبههای گوناگون در شعر منوچهرآتشی مورد بررسی قرار گیرد،.
کلید واژه: شعر معاصر، دین، جلوههای دین و دینداری، تعهد ادبی
مقدمه:
از دیرباز دین و اندیشههای دینی در دنیای اسلام و ایران همواره ماجرای پر فراز و نشیب و تحولات و تطورات مختلفی را داشته است.گرایشهای مختلف و گاه متناقض و دور از اندیشهی ناب دینی جزء حقیقت سیر اندیشه و نمود دین بوده است. تکاپوی فکری و تلاش علمای دین در گذشته گویای این حقیقت است که آنان در پی پاسخگویی به ضرورتهای یک تمدّن در حال رشد بوده اند.اختلافنظرها در بسیاری از موارد باعث بالندگی و رشد باورهای دینی و در برخی از موارد باعث اضرار به دین بوده است.یکی از ابعاد گوناگون روحی که آدمی را به سوی کمال مطلق و خدا سوق میدهد و منشأ گرایش به دین و مذهب است ، حسّ پرستش و کمالجویی است»نخستین نوشتههای آدمیان که در شمارادبیات نیز جای دارد، سراسر دینی بوده است.
اصولاً در دورانهای پیش از مدرنیته، دین، آنچنان با زندگی آدمی آمیخته بود که جدا کردن آن از سایر مقولات هستی کم و بیش ناممکن می-نمود.از افسانه یا اسطورهی گیلگمش تا اسطورهی عهد عتیق و عهد جدید و از تراژدیهای یونان یا گاتها و اوستا و داستانهایی که بعدها در شاهنامه گرد آمد، دین عنصر اصلی است. - زواریان، . - 140 -141 :1387تأثیر دین بر ادبیات در ابعاد گوناگون میتواند ظاهر شود.گاهی یک اثر ادبی ثمرهی ارتباط بی واسطهی خالق اثر است با منبع قدسی.و یا گاهی بنمایههای دینی به طور غیر مستقیم به آثار ادبی رنگ دینی میدهد.به نظر »میلر »«بعد دینی در ادبیات، عبارت است از راهیابی نوعی واقعیت ماورائی در شعر یا در ذهن یا در دیگر تجلّیات فرهنگی .آنها هنگامی معنای درست دینی خواهند داشت که چیزی به نام سرگذشت روحانی در آن وجود داشته باشد.سرگذشتی که خداوند و یا رهیافت انسان به خداوند در آن حاکم باشد. - .«میلر، . - 37 :1382
پرداختن به دین و جلوههای آن در دنیای معاصر جایگاه متفاوتی پیداکرده است کمرنگ شدن باورهای دینی و همچنین جلوههای دین، حقیقتی است که در پذیرفتن آن شکّی نیستامّا. مهم، یافتن علتها و راهکارهای آن است که بدین طریق شاید به پاسخ پرسشهای دیگر نیز رسید.همینکه نخستین نشانههای نواندیشی در جامعهی ما پدیدار شد، باورهای کهنه و اندیشههای سنّتی با همدستی کسانی که سرمایههای خود را در خطر دیدند، صف کشیدند تا بدون هیچ درنگی با آن مبارزه کنند، زیرا اندیشههای سنّتی، همواره، به هر پدیدهی تازه، با سوءظن نگاه میکنند و زندگانی و ماندگاری خود را در نابودی آن میدانند. این سوءظن را موضوع دیگری نیز تقویت میکرد و آن این که روشنفکری در ایران با رنگپذیری از روشنفکری اروپایی و سرخوردگی از خرافهای سنّتی، تمایل چندانی به دینورزی نداشت.با وجودی که »انسان قبل از مشروطه انسانی است گرفتار در حوزهی نفوذ قاطع شریعت و اصلاً یک لحظه هم از حوزهی نفوذ دین بیرون نیست ذرهای از الحاد در شعر این دوره دیده نمیشود و شعر این دوره قلمرودر قاطع دین است و اگر احتمالاً نوعی الحاد یا تفکّر زندقی در این دوره میبینیم آن را نمیتوان به عنوان »تجدد«به حساب آورد. - شفیعی کدکنی، . - 25 :1380
عوامل تحوّل جلوههای دین در شعر معاصر:
مهمترین عامل یا عوامل تحوّل جلوههای دین در شعر معاصر را میتوان چنین برشمرد:
-1انسان در شعر معاصر جایگاهی ویژه دارد.او محور اصلاحات اجتماعی و دینی است و در نتیجه به الگوهای رایج همزمان خویش نیاز دارد تا بتواند در همانندسازی با آنها به اهداف خویش برسد.
2آشنایی- با تفکّرات انسان مدرنانهی برخی از فیلسوفان اروپایی...کهرب اصالت انسان تأکید داشتند، جانشین اتّکای به خداوند شدکه حاصل آن عبارت بود از ترویج و گسترش روحیهی غیرمذهبی و جامعهگرایی. - یاحقی، . - 103 :1385
-3اندیشهای غربی و شرقی در عین ایجاد تحوّل در نگرشهای اجتماعی و سیاسی در شعر نو، باورهای مذهبی را به چالش کشیده، موجب جبههگیری ناخوآگاه شاعران نوگرا در مقابل اندیشههای دینی میشود.
4تفکّر- غالب نوگرایان این بود که شعر نو باید در کلیهی گرایشهای زبانی و اندیشهای با شعر سنّتی متفاوت باشد لذا این رویکرد منجر به نوعی گرایش متفاوت و طرد مضامین کارآمد در شعر نو شده است.
5تحوّلات- سیاسی و اجتماعی دورهی معاصر مثل انقلاب مشروطه و پیامدهای آن، نهضت تحریم تنباکو، ملّی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد ، باعث الگوپذیری از شخصیتهای معاصر و ظهور شخصیّتهای جدید سیاسی و اجتماعی و دینی در جامعهی ایران شده، به نوعی جانشین الگوهای دینی سنّتی در شعر معاصر میشود و در نتیجه اغلب شاعران معاصر به جای مطرح کردن الگوهای سنّتی شعر، شخصیتهای جدید را به علّت ملموس بودن در راستای تحقّق اهداف خود ترجیح میدهند.
6یکی- از شعارهای بنیادین انقلاب اسلامی، بازگشت به دامن دین و سنّتهای دینی بود.بازگشت به سنّتهای دینی، توجّه به سنّتهای ادبی را هم در پی داشت.شاعران به ویژه در شرایط اجتماعی سالهای انقلاب و جنگ به مخاطبانی روی آوردند که خواستار شعر زود یاب، موزون و ساده بودند. - حسن لی، . - 435 :1386
-7 فردی که در جامعهی سنّتی در مجموعهای از وابستگیهای ماوراءالطبیعی ناپیدا بود، با ورود به دنیای جدید به خود متّکی شد وطیّ» این فرآیند اندیشه، عواطف، تمایلات و رفتار فرد از هرگونه بستگی، تعلق و پایبندیهای ماوراءالطبیعی رها گردید و تأثیر عناصر و عوامل فوق بشری و فرا دنیایی بر جهتگیری، انتخاب و شیوهی عمل اوکاهش یافت. - .«شجاعی زند، . - 232 :1380
زندگینامهی منوچهر آتشی:
منوچهر آتشی - 1310-1384 .ش - در روستای دهرود دشتستان از توابع بوشهر به دنیا آمد. او پس از گذراندن تحصیلات اولیّه در بوشهر، مدّتی در شیراز تحصیل کرد. و سپس وسوسهی زندگی در پایتخت، او را به تهران کشاند.اولین دفتر شعر او »آهنگ دیگر« بود که اقلیمی بودن تصاویر از ویژگیهای بارز آن است. از ویژگیهای بارز شعر او این است که از آغاز تا انجام شاعری هیچگاه دلبستهی حزبی نشد که شعرش رنگ و روی حزبی یا مرامی به خود گیرد و از این جهت شاعری است در خور اعتنا و احترام. - زرقانی، - 599- 600 :1387 مضامین عمدهی شعر آتشی کاربرد عناصر طبیعت بدوی و گرمسیری جنوب در شعر اوست. آثار وی عبارتند از مجموعههای: آهنگ دیگر - - 1339، آواز خاک - - 1347، دیدار در فلق - - 1348، گندم و گیلاس - 1368 - ، زیباتر از شکل قدیم جهان - - 1376، چه تلخ است این سیب - - 1378، غزل غزلهای سورنا - - 1384، ریشههای شب - - 1384، و برائتهای آغاز - بیتا - وی علاوه بر مجموعههای شعر، داستانهای فونتاراما، اثر ابنیا، تنسیوسیلونه، دلاله، اثر تورنتور وایدر، و لنین، اثر مایاکوفسکی را هم به فارسی ترجمه کرده.
- 1خداشناسی و خداباوری:
اصل اوّل و رکن ثابت در علم عقاید و ادیان آسمانی و الهی، اعتقاد به توحید است و سایر اصول اعتقادی برآن استوار است.تصور شاعران معاصر از خداهمان تصویر و تصوّری است که فقها و متکلّمان و فلاسفه و عرفا در نگاه اولیّه به ما می-دهند که برگرفته از قرآن است به تعبیر دیگر خدایی است که آیات قرآن در مجموع به تصویر کشیده است.بیشترین بنمایهایی که علّت توجه به خداوند را در شعر شاعران معاصرتشکیل میدهد، عموماً همان فقر نداری و گرفتاری و نابسامانی اوضاع جامعه و بیعدالتی و جور حاکمان است.با نگاهی در اشعار آتشی مشاهده میکنیم که مسائل متنوعی از جهان و بخصوص دنیای معاصر در شعر او منعکس شده است.
یکی از تمهای اصلی اشعار او پدیدهی صنعتیشدن جهان و مشکلات ناشی از آن است که آتشی برای بیان این مشکلات از اسطورهها و جلوههای دینی هم استفاده نموده است.آتشی در منظومهی»خلیج و خزر« ، بدون در نظر گرفتن حضور همهجانبهی خدا در زندگی انسان، انسان را تنهای همیشگی میپندارد.انسان همیشه در ورطههای هول و خطر خود را تنها مییابد حتّی میان هزاران دوست حتّی کنار دریا این راز دردناک انسان است - آتشی، 1390، ج - 1090 :2 آتشی از نوک انگشتان خدا افتاده است در لحظهی نخستین لمس سبابههای دو جسممعلّق در فضا، نخستین قطرهای است که به توان خدا رسیده و بینهایت شده است.تنها خودم افتادهام از ناف خدا و-چه چاره؟مقدّر- است که در لجن بغلتمدرّی- تنها-و برق بزنم فقط در شب و روز این کورها - همان: - 1530
- 2حضرت محمد:
جلوههای نبوی در شعر آتشی حالت مدح و منقبت ندارد بلکه آتشی معترضان و منکران نبوّت را مورد طعن قرار میدهد. آتشی به ماجرای آزار و اذیت کفار در حقّ پیامبر و شکستن پیشانی و دندانهای آن حضرت اشاره نموده است.
صدها هزار چشم صدها هزار دندان
صدها هزار زخم صدها هزار گرگ گرسنه
