بخشی از مقاله
چکیده
سوررئالیسم مکتبی"هنری و ادبی" است که در فاصله جنگهای اول و دوم جهانی در"اروپا" شکل گرفت. زادگاه این مکتب کشور"فرانسه" بود. این جریان فکری در ادامه"مکتب دادائیسم" به وجود آمد. دیدگاه این مکتب بر عقایدی چون واقعیت و رؤیا، نگارش اتوماتیک، پوچی، تحریک مردم، هرج و مرجطلبی و... استوار است. لوییآراگون - - 1982-1897 از مشهورترین سوررئالیستهای فرانسه در سال1924م. همراه پلإلوار و آندره برتون، یکی از بانیان سهگانهی سوررئالیست و همکارشان در انتشار مجلهی"انقلاب سوررئالیستی" شد.
در ایران نیز از جریانهای مهمِ شعری،"حجمگرایی"است که در سال1348م. با انتشار بیانهی شعر حجم رسمیت یافت. یداالله رؤیایی در شمار سردمداران این گرایش شعر فارسی، تمرکز ویژهای بر شکل و فرم شعر داشته و محتوا در شعرش چندان جایگاهی ندارد.
این پژوهش در صدد است تا با روش تحلیلی و براساس چارچوب مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی به بررسی جلوههای سوررئالیسم در شعر دو شاعر مورد نظر بپردازد و یافتهها نشان داده که هر دو شاعر با تأثیر پذیری عمیق از این مکتب به بیان اوضاع محیط خود و جامعه در قالب مؤلفههای زبانی چون انعکاس تصاویر پارادوکسی، پیوند آزاد، آشناییزدایی و هنجارگریزی نحوی، هذیانگویی، گرایش به زبان نثر و... پرداخته و درد و احساس خود را در این قالب شعری و زبان آشفته فرو ریختهاند.
-1 مقدمه
اصطلاح"سوررئالیسم"ٌ به معنی فراواقعی، مکتبیذاتاً فرانسوی است و نخستین افرادیکه این روش را بنیان نهادند، فرانسویانی چون آندره برتونٍ، پلإلوارَ، لوییآراگونُ و... بودند. این مکتب پیشرفت چشمگیری کرد و نیز دامنهاش از شعر به داستان، تئاتر، نمایشنامه، سینما، نقاشی و... کشیده شد
فروید کاشف عالم رؤیا و خیال، به جهان واقعی فراتر از واقع دست یافت. سوررئالیستها هم به رؤیا و عالم خواب و هم به خیال اهمیّت زیادی میدادند و این رهاوردی از نتایج فرویدیسم بود که تخیّل و رؤیا را نیز واقعی تلقی کرد. تکنیکهایی چون نگارش خودکار، جنون و دیوانگی، رهایی از ذهن بیدار و... از صریحترین تکنیکهای سوررئالیسم برای بیان واقعیت درون است
در اروپا، با شکست تمدن علمی در جریان جنگ و ناآرامیها و نیز پیامدهای وخیم آن، پوچی بنیانهای عقلی بر روشنفکران ثابت شد. سوررئالیسم با نیروی تمام، خود را به گسستن همهی نظامات معقول و منطقی ملزوم کرد. هنر سوررئالیستی هم که محصول اعماق ذهن هنرمندان بود، قیدو بندهای هنری را شکست و از سنتها و ارزشهای معمولی اجتماعی در زندگی و هنر دور شد
در ایران نیز "شعر حجم" شکلی دیگر از جریان "شعر موج نو" و ادامهی منطقی آن است. یداالله رؤیایی از این دست شاعران، پیش از آنکه به عنوان بنیانگذار حجمگرایی معرفی شود، مجذوب موج نو بوده است. او سعی میکند تا شاعران موج نو را زیر پرچمی واحد گردآورد تا سرانجام در سال1348ه ش. نخستین بیانیهی"شعر حجم" صادر شد که شاعران و نویسندگانی چون رؤیایی، هوشنگ آزادیور، سیروسآتابای، هوشنگ چالنگی و... نقش داشتند
با توجه به اینکه شعر حجمگرایی در مسیر شعر سوررئالیسم در حال پیشروی است، این پژوهش میکوشد تا با روش تحلیلی و براساس چارچوب مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقیِبه بررسی جلوههای مکتب سوررئالیسم در اشعار لوییآراگون و یداالله رؤیایی بپردازد و به این سؤالات پاسخ گوید:
-1 جلوههای مکتب سوررئالیسم در اشعار دو شاعر موردنظر کدام است؟
-2 با توجه به ادبیات تطبیقی و مکتب سورردالیسم، وجوه اشتراک و افتراق مؤلفههای سوررئالیستی در شعر دو شاعر چگونه است؟
-2 سوررئالیسم و حجمگرایی
بیشتر فعالیت سوررئالیستها بر روی شعر بود تا نثر؛ چرا که آنان با تکیهگاههایی که برای آفرینش ادبی داشتند، نثر تاب تحمل آن را نداشت. به عقیدهی سوررئالیستها: »شعر رکن اساسی زندگی است و میتواند مشکل حیات را حل کند
بازی با الفاظ، تراشیدن معانی جدید، استعارهها، کنایهها و ایهامها که به نوعی نمادهای درون است، تنها نمایشگر فردیت شاعر بوده و جامعیتی فراگیر ندارد. حال اگر شعر با معیارهای سوررئالیستی ساخته شود، به تداخل ویژگیهای رؤیا، خلسه، توهم و...فهمِ آن حتی از دسترس خواص نیز خارج شده، منحصر به عدهی انگشت شماری میشود. در چنین حالتی فهم چنین شعری واسطهگری کسی همچون روانپزشک، شاعر را میطلبد که این نقض غرض آزادیبخشی مورد ادعای سوررئالیستها است
در ایران شاعران شعر حجم میخواستند که حجمگرایی در مسیر سوررئالیسم گام بردارد. در بیانیهی حجمگرایی گفته شده:»که حجمگرایی نه خودکاری است، نه اختیاری. جذبههایی ارادی یا ارادهای مجذوب است. جذبهاش از زیباییشناسی است، ارادهاش از شور و شعور، از توقع فرم و از دل بستن به سرنوشت شعر است و شعر حجم شعر حرفهای قشنگ نیست، شعر کمال است، در کمالش وحشی است و در کشف زیبایی خشونت میکند
پس شعر حجم گرایی و سوررئالیسم در مسیری واحد در حرکتند. چنانچه هر دو ماجراجویی در زبان را جزء اهداف خود میدانند که شعر رؤیایی نیز از این ماجراجوییهای زبانی مستثنی نبوده است.
-3 پیشینه پژوهش
در باب حضور سوررئالیسم در حوزهی ادبیات فارسی و فرانسه، به طورکلی مقالات متعددی در نشریات مختلف منتشر شده است که از جملهی آنها در حوزهی ادبیات فارسی عبارتند از:»عرفان و سوررئالیسم از منظر زمینههای اجتماعی« توسط رحمان مشتاق مهر و ویدا دستمالچی، مطالعات عرفانی، ش12، 1389؛»تأثیرپذیری جریان موج نو ایران از سوررئالیسم فرانسه« توسط رضا قنبری عبدالملکی، پژوهش ادبیات تطبیقی، دورهی2، ش2، 1393ه ش؛
و نیز در حوزهی ادبیات فرانسه و شعر لوییآراگون مقالهای به عنوان»زن ورانگی در بستر جنگ در آثار لوییآراگون« توسط محمد تقی غیاثی و نادری مقام، مجلهی زن در فرهنگ و هنر، دورهی3، ش1، 1390ه ش؛ و همچنین در مورد اشعار رؤیایی مقالاتی نگارش یافته چون:»آشناییزدایی در اشعار یداالله رؤیایی« توسط عباس خائفی، فصلنامه پژوهشهای ادبی، ش5، 1383ه ش؛»آشنایی-زدایی در شعر ادونیس و رؤیایی« توسط نجفی ایوکی و دیگران، نشریه ادبیات تطبیقی، سال7، ش12، 1394ه ش؛ »بررسی انتقادی شعر حجم بر مبنای روایتشناسی اشعار یداالله رؤیایی« توسط غلامحسینزاده و دیگران، فصلنامه علمیپژوهشی، ش21، 1390؛ اما تاکنون پژوهش مستقلی در باب اشعار دو شاعر مذکور در زمینهی سوررئالیسم براساس ادبیات تطبیقی انجام نگرفته که این پژوهش به این مهم میپردازد.
-4 گذری بر زندگی دو شاعر مذکور
لوییآراگون شاعر، داستانسرا، خطیب قرن بیستم - . - 1982-1897 در پاریس است که پس از اتمام تحصیلات پزشکی چند ماهی به سال1918م. به عنوان پزشکیار در جبههی جنگ خدمت کرد. او عضو جنبش ادبی "دادائیسم" و در مجله-ی"ادبیات" همکار إلوار بود. پس از آن در سال1924م. به همراه آندره برتون و پل إلوآر، یکی از بانیان سهگانه سوررئالیسم و همکارشان در انتشار مجلهی"انقلاب سوررئالیستی"شد. در سالهای اشغال فرانسه دستگیر و مدتی زندانی شد پس از رهایی از زندان، به نهضت مقاومت فرانسه پیوست. مجموعهی دفترهای شعری او عبارتند از"شعلهی شادی"ّ، "ناکامی"، "موزهی گرهون"ْ،"دیان فرانسوی"َو... اشعار او در بحبوحهی جنگ و اشغال فرانسه سروده شده است.
