بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله ابتدا به بیان اصول و آموزههای مکتبرمانتیسم پرداخته، ضمن توجه به پیشینه مکتب رمانتیسم ،چگونگی بازتاب جلوه های صوری و محتوایی این مکتب را در شعربانوان شاعر معاصرنوگرای تاجیک درمحورهای:احساسات و عواطف،توجه به دوران معنویت وعرفان، بازگشت به دامن طبیعت،آزادی،شخصیت،شعرو افسون سخن ،رویکرد عاطفی به دین وجهانآرمانیرا بررسیمینماییم.دراینبررسیها، آنان را به عنوان شاعرانی با گرایش به سمت رمانتیسم اجتماعی با عمدهترین ویژگیهایمحتوایی همچون:توجهبه مسائلاجتماعیآمیخته باعاطفه،توجه به فقرو فساد وشکایت ازبیعدالتی ، دوری ازشعرمعترضانه و غیره معرفی مینماییم.
کلید واژه ها: رمانتیسم ، رمانتیسم اجتماعی، طبیعت گرایی،کودکی، رمانتیسم نو، جهانآرمانی.
مقدمه
جریان ادبی رمانتیسم نخستینباردرفرانسه،اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم به وجود آمد. نخستین وجه مشخص آن برگرفته از کلمه رمانس همان سروکارداشتن با عشق وافکار شاعرانه است. براین اساس، رمانتیک دو معنا دارد.یک معنا که صفت است ودرباره یک مکتب شعری است که دراروپا رونق گرفت وبه سایر نقاط دنیا سرایت کرد.یک معنای عام که بخش عظیمی از شعر فارسی را دربرگرفته است و هرگونه شعری است که حال وهوای غنایی و اندوهگین داشته و براحساس تأکید فراوان دارد.براین اساس، هرشاعری حتی آن که اجتماعی ومتعهد واهل واقعیات روزگار خویش خوانده شود،معمولاً وعادتاً مایه هایی کم وبیش از رمانتیسم درخود دارد. - حمیدیان، - 29 :1381
نهضترمانتیسم به اینعلت به وجودآمدکه شاعرانوهنرمندان ازمقررات خشک ودست وپاگیر گذشته که هنرمند را گرفتاراصولو قوانین ثابتمیکرد،خستهشده بودند. رمانتیسم بی تردید،شعر عشق واحساسات است. - اشرف زاده،:1381 - 10 هنراصلی شاعررمانتیک درکنار رهایی جستن از قیود شعرکلاسیک توجه به مردم عادی وقرار دادن آن ها در ردیف موضوعات اصلی شعراست.ازآنجا مکتبرمانتیسم توانست جنبش وسیعی را درادبیات،سیاست ،هنروفلسفه به وجودآوردو ادبیات را از حوزه اشرافی وطبقاتمرفه به میانمردمعامی بکشاند.شاعران و نویسندگانبسیاری بهاین جریان ادبیگرایش یافتند؛ازجمله هنرمندانی مانند:ویکتورهوگو،شاتو بریان، گوته، شیللر، وردزورث، سروالتراسکات، پوشکین، لرمانتوف،جینآستن.رمانتیسم راه گشای ظهورمکتب سمبولیسم ونمادگرایی استگویی. اصولاً رمانتیسم هم ذات عصرجدید است وهمه جوامع با شدت وضعف، چنین تجربه ای را از سرگذرانده اند. - مسعودجعفری، - 2 :1378
دراینپژوهش برآنشدیم تا اندیشههای رمانتیسم را درآثارشعری زنانپارسیگو که خاستگاه شعریشان کشور همسایه ایران است وبه نوعی درگذشته قلمرو امپراتوری ایران بوده است موردکنکاش قرار گیرد.لازم به ذکراست تحقیق وپژوهش در چنین حوزه گسترده ای نیازمند زمان بسیارو دسترسی به مراکز فرهنگی ،کتابخانه ها و منابع معتبر ورارودی است.استفاده از اشعار آنان نیز مستلزم آشنایی با خط سیرلیک است که نگارنده تمام توان خود را به کارگرفته است که با حفظ امانت کوچکترین تغییری دراشعارآنان داده نشود تا منصفانه اشعارشان نقادی شود.نظام خاص شوروی سبب شدشاعران تاجیکی به ویژه زنان شاعر آن دیار با مشکلاتی مواجه گردند ونتوانند به طور جدی ادبیات فارسی را دنبال کنندیا امکان دسترسی به کتابهای مختلف را نداشتند ویا خواندن و نوشتن به زبانروسی این فرصت را ازآنها گرفته بودتا بتوانند با ویژگیها و رمزو رازهای شعر فارسی پیوند عمیق و دیرینه پیدا کنند.
درچنان فضایی که زن شاعر تاجیک با آن روبه رو بوده اند کمتر با سخن تازه ،ساختار و رخداد شاعرانه که بازتابی غافلگیر کننده داشته باشدمواجه شدیم با تمام این احوال، درمیان زنان شاعرمعاصری که با ادبیات ایرانکاملاًآشنایی دارندودرموارد بسیارازشعرمعاصر ایران تاثیر پذیرفته اندو رگههایی از رمانتیسمگرایی دراشعارشان وجود دارد را انتخاب نموده ایم وآنان را مورد نقادی قرار می دهیم.بایداذعان داشت رمانتیسم با توجه به عقاید مثبت ومنفی همچنان به راه خود ادامه می دهد. با آمدن مکتب »رمانتیسم نو« گرایش هنرمندان نوگرای معاصربه ویژه زنان شاعر معاصرتاجیکستان به این مکتب قابل توجه است و ازآنجا که شعر ورارود، تاثیرپذیری مستقیم ازاندیشه وافکار شاعران رمانتیست گرای روس دارد؛توجه به این موارد از جمله نکات مهمی است که دراین تحقیق به آن پرداخته میشود.
اهمیت تحقیق.
درمیان پژوهشهای بسیاری که درباره این مکتب انجام شده است، ذکراین نکته مهم است که آنچه شاعر رمانتیک به عنوان آرزو وآمال توصیف میکند؛دربسیاری موارد با واقعیت جامعه درتناقض است.درشعر رمانتیک، شاعر با گریز به دورانکودکی، به عالم رویا و جنون و یا سیر درناکجا آباد به نوعی نارضایتی خود را از اوضاع موجود بیان می سازد. دراین مقاله نگارنده با نقد وتحلیل اشعار بانوان شاعر معاصر تاجیک به بررسی ذهنیات شعری واندیشه های بنیادین آنان می پردازد.نقطه مرکزی شعرآنان اجتماع ودنیای بیرونی است.
روش تحقیق:
دراین مقاله با روش توصیفی - تحلیلی درچارچوب نظریه بینامتنی و با بهره گیری ازابزاراسنادی وکتابخانه ای فرایند تحقیق به انجام می رسد.نشریاتو مقالات مرتبط با تحقیق جهت پیشبرد پژوهش حاضروجامعیت بخشیدن به آن مورد استفاده قرارگرفته اند.تاکنون کتاب ها ومقالات بسیاری درباره مکتب رمانتیسم وجایگاه آن تدوین شده است. آثاربرجسته ایهمچون:مکتبهایادبی رضاسیدحسینی،واژهنامههنر شاعری میمنتمیرصادقی، دائرهالمعارف فارسی غلامحسین مصاحب این مکتب واصول مندرج درآن را به تفضیل شرح وبسط داده اند.مقاله حاضر با تحلیل اشعارآنان دربرابراین ادعاکه قریب به یقین بسیاریاززنان معاصرتاجیک به اندیشههای رمانتیسم گرایشدارند؛اینفرضیه را دنبال میکندکه باتوجه به معیارهای نقدادبی معاصر میتوان آنان را شاعر رمانتیکگرا قلمداد کرد.
لازمبه ذکراست موضوع مقاله عهده دار بررسی اجمالی جلوه هایآن درشعر شاعران نوگرا وتوانمند تاجیک است و درنوع خودکاملاًبدیع و جدید است وتاکنونکسیدر این زمینه پژوهشی انجام نداده است.زن به عنوان یک موجود پرعاطفه واحساس وقتی وارد حوزه ادبیات می شود،ابتدا به صورت یک قهرمان ظاهرشده حماسه می آفریند ویا به عنوان معشوق باعث غزلسرایی شده ،ادبیات غنایی را به وجود میآورد.درتاریخ ادبیات آثار زنان شاعر وهنرمند،درنوع خود بسیار خواندنی و باارزش است.همزمان باعصرجدید و ورود زنان به عرصهآفرینش های ادبی،درسرزمین هنرپرور تاجیکستان،بانوان ادیب همچون: صفیه گلرخسار، موجوده، نقره، شهریه، زلفیه عطایی،ناری نسا، مهرنسا، فرزانه،ادیبه وغیره به خاطرنوگرایی واندیشه های نوین جایگاه خاصی پیداکرده ودلسروده هایشان در نشریات داخل وخارج از کشور تاجیکستان به چاپ رسیده است.
با نگاهی گذرا به اشعار زنان به طورعمده بیش ازهمه زن بودن آنها بهترین عامل برای بیان احساسات وعواطف لطیف آنان شده است.بیان پررنگ تر مسائل عاطفی ،خانوادگی وبا احساس،یکی از ویژگی های برجسته شعر زنان ونقطه مشترک با شعررمانتیک است که بسامد بالایی از اشعارشان را دربرمیگیرد. آنان باتوصیفاتی همچون: زن وبی عدالتی،زنان بی پناه،زن ،گریه واشک،زن وفقر،زن وتنهایی،زن اسطوره صبر، با هنرنمایی تمام، نقش بیطرفوتنها روایت کننده ماجرا را بازی میکنند،به مرور بازبانی پرازپند و اندرز بهآرام کردن اوضاع می پردازند.هرچندگستردگی حوزه لغات وترکیبات خاصشاعرانه،هویت شعریوزنانه بودن شاعر را نمایان میسازد.نکته مهم آن است که آنان تنها به جنبه جسمانی انسان نمی پردازند. در نظرآنان زن ازجامعه وتاریخ کشورش جدا نیست ودراصل آنها به دنبال مسائل ناب انسانی اند.
اجزای تحقیق
پژوهشحاضربهسه بخش عمده تقسیم میشود.براساس موضوع دربخش اول ابتدا درنگی کوتاه برتاریخچه رمانتیسم درکشورهای اروپایی داشته،درقسمت دوم ویژگی های بارز این مکتب را معرفی می نمائیم.دربخش سوم با معرفی شاعران زن میزان تاثیرگذاری آنان نقد وتحلیل میشود. دراین بخش به بیان ویژگی های مهم مکتب رمانتیسم میپردازیم.بیان جلوه هایی از مکتب رمانتیسم :
-1توجه به احساس وعاطفه وهیجانات.
یکی ازمشخصات عمدهمکتب رمانتیسم،اعتقاد به فضیلت احساسات وتخیّل برعقل است. هنرمند باید آنچه را حس میکند بدون هیچ گونه قیدی اعم از هنری یا اجتماعی بیان کند. - مصاحب، . - 1596:هنرواقعیهمان فرافکنی جوشش درون وبه قول ویلیام وردزورث جوشش بی اختیار احساسات قوی است. ازآن جاکه رمانتیست مکتب دل است، احساسات را بدون هیچ قیدوبند به تصویرمیکشد.دراینراستا،هریک ازشاعران زنتاجیک درجوهره شعری خود عاطفه و هیجان عمیقی را ایجاد کرده اند.اشعارشان عمدتاً لطیف،نازک،دلکش وبسیار خیال انگیزاست.خواننده به فضای تازهای ره میگشاید ودرنظرگاه شعریآنان با مددتصویرگریواستفاده ازتعبیراتبدیع،نازکی و رنگارنگی اندیشه آنان نمایان میگردد. در نمونه ای ازشعر ناری نسا اوج احساسات وعواطف شاعر به نمایش گذاشته شده است.»گریه کردن را من از ابر بهار آموختم صبر را از قله های کوهسار آموختم نازکی و نرمی و پاکیزگی را از سحرشب به شب،شب زنده داری از هزارآموختم.« - دریای محبت، - 93
-2 بازگشت وتوجه به طبیعت.
یکیدیگر ازجلوه های رمانتیسم،طبیعتگرایی است.طبیعت به صورت تجلّیخداوندذات درذرّه ذرّه جهان ِآفرینش است.درطبیعتکوچکترین جزء تا ساخت های بزرگ وپیچیده همگی با هم پیوند مییابند.درچنیننظام فکری، رفتار
