بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات پایداری، نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه در برابر آنچه زندگی مادی و معنوی آنها را تهدید میکند به وجود میآید. این نوع ادبیات به آثاری اطلاق میشود که در دوره خاصی از تاریخ ملت یا قومی به وجود میآید و هدف آن ایجاد روحیه مبارزه و پایداری در میان مردم است.ادبیات مقاومت معمولاً به توصیف دلاوریها و ازخودگذشتگیهایی میپردازد که ملتی علیه قوم اشغالگر و متجاوزگر، از خود نشان میدهد. در این حوزه از ادبیات، شاعران بسیاری دست به قلم بردهاند که یکی از این شاعران سید حسن ثابت محمودی - سهیل - است. شاعری که سرودههایش بیانگر روحیه حماسی و پایداری است. در این پژوهش برآنیم تا به روش تحلیلی-توصیفی، تجلی پایداری و مقاومت را در شعر ثابت محمودی مورد بررسی قرار دهیم. برآیند تحقیق، حاکی از آن است که محمودی در حوزه انقلاب اسلامی اشعار فراوانی سروده است و در حیطه ادبیات مقاومت دینی و آیینی نیز اشعاری از خود به جای نهاده است؛ لیکن اشعاری که در زمینه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده، از بسامد بالایی برخوردار است.
کلیدواژهها: ادبیات پایداری، سهیل محمودی، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، شهادت.
مقدمه
مفهوم مقاومت، پایداری و دفاع، مفهومی عام در فرهنگ ملتهاست. ایستادگی در برابر بیدادگریها و نظامهای ظالم، در تاریخ همه ملتها و جامعهها، دیده میشود.»ادب پایداری، چهره انسانی عامی دارد که به هنگام ترسیم اشکال مختلف تضادهای زندگی انسان، در هیچ قالب ملی یا چارچوب اجتماعی خاص نمیگنجد و این یکی از جنبههای ایجابی مهم اینگونه آثار است.« - شکری، :1366 ص - 3برای نخستین بار نویسنده معاصر فلسطینی »غسان کنفانی« مجموعهای از شعرها و داستانهای شاعران و نویسندگان معاصر فلسطینی را »ادبیات مقاومت فلسطینی«، نام نهاد. بدین ترتیب اصطلاح »ادبیات مقاومت« یا »مقاومه« در بین شاعران و نویسندگان عرب و بعد در جهان رایج شد؛ ادبیاتی که به شرح مبارزه، پایداری، ایثار، درد و رنج مردم مبارز برای دستیابی به استقلال و ازبین-بردن ستم و دفاع از فرهنگ ملت میپردازد.
ادبیات پایداری در کشور ما همزمان با انقلاب مشروطیت، متأثر از گرایشهای ملی و میهنی بود. در شعر شاعران مشروطه، وطن جغرافیای معین مییابد و عشقورزی و دوستی وطن در مداری بسته میچرخد.هنوز دو سال از عمر نهال نوپای انقلاب، نگذشته بود که تحمیل جنگ همهجانبه از سوی دشمنان و بدخواهان انقلاب اسلامی، سبب شد تا اندیشههای متعهد پابهپای مردم پا در میدانی گذارند که بعد از قرنها نمود عینی مقابله حق و باطل و مظلوم و ظالم را به همراه داشت. هشت سال شهادتطلبی، عشق، ایثار و حماسهآفرینی فرزندان این مرز و بوم حادثهای بود که به رویداد قرنها پیش یعنی حماسه عاشورا شبیه بود. بیشک این حادثه عظیم تأثیری ژرف بر ذهن و اندیشه تمامی دلسوختگان و عاشقان انقلاب گذاشت و هرکس به سهم خود سعی در ادای این رسالت دینی داشت و یقیناً شاعران متعهد و دلسوز نیز از این امر مستثنی نبودهاند و به سرودن اشعار در زمینه ادبیات مقاومت پرداختهاند.
شعر دفاع با آغاز جنگ تحمیلی و شروع رشادتهای غرورآفرین جوانان ایران اسلامی پا به میدان گذاشت. »شعر جنگ، همراه با حس مقاومت و مبارزه بعد از فرونشستن گردوغبار اولین گلولهها در دل مردم جوانه زد. در آغوش آنها بزرگ شد؛ رشد کرد همراهشان خندید و گریست. با بچهها به خط زد. شهید شد و تا آخر هم با مردم ماند.« - فولادوند، سال دوم: ص - 32پیش از این در زمینه ادبیات مقاومت کتابهایی نوشته شده است از جمله: »ادب مقاومت« از غالی شکری و »آشنایی با ادبیات مقاومت جهان« از ضیاءالدین ترابی و.... مقالههایی نیز در زمینه بررسی اشعار ثابت محمودی نوشته شد از جمله: »یک سبد مهربانی« از عبدالرضا رضایینیا - 1369 - که به بررسی و نقد غزلهای مجموعه شعر »فصلی از عاشقانهها« پرداخته است یا »سیری در سه دهه شعر ایران پس از انقلاب« از کاظمی - 1387 - که فصلی از عاشقانهها را روشنترین نشانه ظهور شعر عاشقانه نسل انقلاب معرفی میکند و تازگی ساخت، زبان و مضمون را برای این مجموعه برمیشمارد.
تحقیقات انجام شده هر کدام به نوبه خود، ارزشمند است؛ اما در زمینه جلوههای مقاومت در شعر سهیل محمودی پژوهش کاملی به عمل نیامده است بنابراین انجام این پژوهش در حوزه انقلاب اسلامی، ضروری مینماید.در این پژوهش، سعی شده با استفاده از روش کتابخانهای، به تحلیل و توصیف آن دسته از اشعار سهیل محمودی بپردازیم که در زمینه مقاومت و پایداری سروده شده است.
شرح حال شاعر
در زمینه ادبیات پایداری، شاعران و نویسندگان بسیاری دست به قلم بردهاند و سرودهها و نوشتههای زیبایی از خود، برجای گذاشتهاند. یکی از این شاعران سید حسن ثابت محمودی است - سهیل - که در سال - 1339 - در تهران متولد شد. او از شاعرانی است که پس پیروزی انقلاب اسلامی نشو و نما یافت. در جریان انقلاب با مردم همگام شد و با سلاح قلمش مدام دشمن را میآزرد.محمودی پس از فراغت از تحصیل به کار مطبوعاتی رویآورد که به گفته خودش در فضای پیش از انقلاب و با توجه به سن کم او، جایی برای این کار نداشت. پس از انقلاب در هیجده سالگی به یاری اشخاصی چون منوچهر آتشی و پرویز خرسند به فضای مطبوعاتی وارد شد. سپس به کمک شهید مجید حداد عادل، به صدا و سیما وارد شد. ورود او به عرصه شعر و آشنایی با رموز آن در پی آشنایی با مهرداد اوستا صورت گرفت و تخلص سهیل را برای خود برگزید و هرچند اغلب با این نام شناخته میشود، کمتر از آن در شعر استفاده میکند.
سهیل نویسندگی برنامه ادبی و فرهنگی »در انتهای شب « را در کنار افرادی چون علی موسوی گرمارودی، ساعد باقری و محمدنبی خسروی به عهده داشت. نخستین کار رادیویی او -در مقام نویسندگی و گویندگی- ویژه برنامه »دری به باغ نور« در ماه رمضان بود. تاکنون اجرای برنامههای ضیافت در ماه رمضان، کاروان و نغمه بهاران در نوروز را به عهده داشته است.او با گرایش به زبان و بیانی که مروج مهربانی و محبت است، تمایز خود را با شاعران همعصرش نشان داد. در نخستین مجموعه شعر خود »دریا در غدیر« به دوبیتی و رباعی نیز پرداخته است که موضوع عمده دوبیتیها شهید و شهادت است. در آثار سهیل بیشتر شعرهایی که رنگ حماسی دارند در قالب رباعی سروده شدهاند.در سال 59 با چند تن از شاعران جوان انقلاب شب شعر حوزه هنری تبلیغات اسلامی تهران را تشکیل داد. او در زمینههای ملی-میهنی و دینی-آیینی اشعاری نیکو سروده است که جلوههای مقاومت در آنها آشکار است و ما در حد امکان به آنها میپردازیم:
ادبیات مقاومت دینی-آیینی
متون مقدس دینی، عمدهترین زیرساخت فرهنگی جامعه است و ادب مقاومت ایران از معارف نظری قرآن و حدیث مشحون است.»دفاع از فرهنگ قومی و حمایت از باورهای مردم در برابر فرهنگ بیگانه از دیرباز تاکنون، موجب پدیدآمدن ادبیات ویژه و با ارزش با عنوان ادبیات مقاومت دینی-آیینی گردیده است.« - ترابی، :1389 ص - 9محمودی آیهها و مضامین قرآنی را به سادگی و روانی در شعرش به کار میبرد و با استفاده از این آیهها جهاد، دفاع از ارزشهای اخلاقی و دل بریدن از دنیای فانی را به مردم گوشزد میکند:فرمان »جاهدوا« که بود رهنمون/ در گوش دل بخوانم و از برکنم» //والنجم« خوان سلاح به کف اندرم/ تا خوار خصم بداختر کنم» //والفجر» «والضحی« به دیار عدم/ نک رهسپار دشمن کافر کنم» //یا ایهاالمدثر قم« را کنون/ در مقطع قصیده خود سر کنم. - خامه خونین عشق، :1368 ص - 363
اشاره به آیههای نخست سوره نجم، فجر وَالنﱠجمِضحی: - اِذَا هَویوَالفَجرِ - ، - وَالضﱡحی - ، - - و آیههای اول و دوم سوره مدثر: یأیﱡهَاالمُدﱠثﱢر - م*قُفَأنذِر - .در جای دیگر به آیه نخستین سوره مبارکه انسان اشاره میکند:من با اسیر و زخمی و مسکینشان/ تقریرهَل» أتی عَلی الاِنسان« کنم. - همان: ص - 369 محمودی با الهام از آیه نخست سوره فتح غلبه یقینی حق بر باطل را بیان میکند و از پیروزی آشکار مؤمنان خبر میدهد ودر بندی از اشعارش با استناد به آیه 5 سوره قصص اشاره میکند که خدا بر مستضعفان منت میگذارد و آنها را وارثان زمین قرار میدهد:موسی حدیث فتح چه شیرین است/ موسی چه دوست دارمنّا »إفَتَحنا« را آوازه گر شوم/ وقتی خبر دهند که پیروز گشتهاید/ آنگاه قرآن بیاورم و تلاوت کنموَنُریدُآیاتفتحاَنرا/ نَمُنﱠ» عَلی الﱠذینَ...« را تا وارِثین«» بخوانم. - ثابت محمودی، :1369 ص - 276شاعر در شعری دیگر از مبارزه خود با ناحق، دشمن قرآن و حقیقت سخن میگوید:
وقت است تا اراده میدان کنم/ عزم جدال دشمن قرآن کنم/ با کلک، نقش خون به ثریا زنم/ با خامه کار خنجر بران کنم. - خامه خونین عشق، :1368 ص - 365در جای دیگر به این سخن از امام حسین - ع - اشاره میکند: » إن کان دین محمد لم یستقم الا بقتلی فیا سیوف خذینی« گویم »فیا سیوف خذینی« سپس/ تن را سپر به نیزه و خنجر کنم. - همان: ص - 364محمودی و اهل بیت - ع - یکی از ابعاد شکوهمند شعر پایداری دفاع از حریم اهل بیت - ع - و بیان مظلومیت و حقانیت قربانیان این خاندان در نبرد و رویارویی با بیدادگران است.»در ادبیات پیش از مشروطه، قائم مقام فراهانی، ادیب پیشاوری و چند شاعر دیگر توسل به تاریخ را تنها به خاطر اندرز گذشته برگزیدند و در سالهای دفاع مقدس، شاعران ادب پایداری فلسفه تاریخ عاشورا را با فاجعه روز آمیختند....« - کاکایی، :1380 ص - 14
محمودی اشعاری درباره امام حسین - ع - و واقعه کربلا سروده است. بیباکان عطشناکی که در برابر انسانهای پست تازیدند و غبار ظلم را فرونشاندند:از آن روزی که خونت بر زمین باریده گردید/ تمام خاک، لبریز از شقایقهای صحرایی// زلالیهای یاران تو را تصویر از این بهتر؟/ که جان دادند در اوج عطش دلهای دریایی. - ثابت محمودی: 1380، ص - 146او در این بیت به بیان مظلومیت و رثای علیاصغر طفل ششماهه حسین - ع - میپردازد: دریدند حلقوم طفل عطش را/ مرا تسلیت گوی گهواره کردند. - همان: ص - 139اشعاری نیز در مورد حضرت علی - ع - و مصیبتهای او دارد و این که چگونه در صحنه نبرد خشم و صولت خود را به دشمن نشان میداد ولی در برخورد با کودکان دلی مهربان داشت و خداترس بود:مثل محبت دلش مهربان بود/ خشمی چو دریا اگر بیکران داشت// ای کاش میشد بدانم به ناورد/ آن مرد ایمان چه در بازوان داشت// یا از چه رو گریه میکرد وقتی سر در تنور فروزان نان داشت. - ثابت محمودی: 1380، ص - 54
او با یادآوری جنگ صفین و دلاوری حضرت علی - ع - مردم را به مبارزه با دشمن و همراه با علی - ع - تشویق میکند: صفین دیگری شده بر پا و من/ زیبد که عزم حضرت حیدر کنم. - خامه خونین عشق، :1368 ص - 363 همچنین درمورد اسوه رشادت، ساقی تشنهکامان، ابوالفضل العباس - ع - ، میگوید:غرش تیغت آنچنان در گوش/ جا گرفت و فروغ آن بر چشم// کز خجالت شدند هر دو خموش/ تا گشودند برق و تندر، چشم. - نوربخش، :1380 ص - 262وی همچنین اشعاری در رابطه با حضرت مهدی - عج - سروده و ارادت خود را نسبت به امام زمان - عج - نشان میدهد و حضور او را در همه جهان جاری میداند و او را با عظمتتر از آن که در غزل بگنجد:من ترا ای نگاهت در آفاق جاری/ من ترا ای منتظر میشناسم// در مجال غزل از تو گفتن نگنجد/ من ترا ورنه زین بیشتر میشناسم. - ثابت محمودی، :1380 ص - 56
