مقاله جنگل های مانگرو؛ پراکنش ، اهمیت و تهدیدات آن در ایران

بخشی از مقاله

چکیده

جنگلهای مانگرو اکوسیستمهای کاملاً ویژهای هستند که اجتماعات گیاهی و جانوری آنها در ارتباط با شرایط خاصی میتواند شکل گیرد. جنگلهای حرا جنوب ایران در نوار ساحلی خلیج فارس و دریای عمان پراکنش دارند. این جنگلها از یک یا دوگونه مانگرو تشکیل شده و فراوانترین گونه آن حرا است که در منطقه حفاظت شده حرا به تنهایی حضور دارد. مناطقی که حد واسط رودخانه و دریا قرار دارند، در تمام دنیا از لحاظ اکولوژیکی و زیستمحیطی، فوقالعاده و به شدت حاصلخیزند. جنگلهای حرا با توجه به ویژگی خاصشان، جایگاه خوبی برای رشد ماهیها و صنعت شیلات هستند. بعضی از ماهیها باید بخشی از چرخه زندگی خود را در جنگلهای مانگرو سپری کنند.

با وجود ارزشهای زیستمحیطی و تاثیراتی که گونه حرا در چرخه تکثیر طبیعی بسیاری از آبزیان دارد و از همه مهمتر درآمدزایی، که میتواند در اکوتوریسم نصیب کشور نماید چندی است که با عبور شناورهای سنگین از این خورها و با ایجاد موجهای سهمگین باعث فرسایش کنارهای این اکوسیستم ها شده و روزانه صدها اصله از این درخت منحصر بفرد را نابود مینماید. کاهش سطح این جنگلها، کاهش کیفیت درختان، کاهش استقرار تجدید حیات که لازمه بقاء این جنگلهاست، افزایش فرسایش سواحل دریا، کاهش تنوع زیستی آبزیان نادر و پرندگان از جمله پیامدهای دخالتهای شدید و غیراصولی در این جنگلها بوده است. لذا با توجه به اهمیت جنگلهای مانگرو به عنوان یک اکوسیستم پرارزش در جنوب ایران، انجام مطالعات اساسی پیرامون این جنگلها، جهت حفاظت، حمایت، توسعه و جلوگیری از نابودی این اکوسیستم ارزشمند امری ضروری به نظر میرسد. با توجه به اینکه جنگلهای مانگرو جزء لاینفک این اکوسیستم میباشند، شایسته است تحقیقی گسترده راجع به حفاظت، توسعه و احیاء جنگلهای مانگرو صورت گیرد

کلمات کلیدی: مانگرو، حرا، سواحل، تنوع زیستی، اکوسیستم

مقدمه

جنگلهای دریایی چهرهای از سیمای طبیعی استوایی و نزدیک استوا هستند که از چند دهه گذشته مورد توجه مجامع زیستمحیطی جهان قرار گرفته-اند. جنگلهای دریایی که جنگلهای مانگرو نامیده میشوند، اکوسیستم کاملاً ویژهای هستند که اجتماعات گیاهی و جانوری آنها در ارتباط با شرایط خاص شکل میگیرد. این اکوسیستم در زمره غنی ترین و حاصلخیزترین اکوسیستمهای دنیا به حساب میآید، چرا که از اکسیژن مناسب که از رودخانه ها به آن وارد میشود و از مواد معدنی غنی که در دریاها به وفور یافت میشود برخوردارند. اما مسئله اصلی شوری بالای آب و خاک در این مناطق است که این اکوسیستم به طور اعجاب انگیزی با آن تطابق یافته است .[5] جنگلهای دریائی مانگرو، محیط طبیعی زیبا و استثنایی برای جهان و یکی از حساسترین مناطق اکولوژیک و زیستمحیطی نواحی ساحلی به عنوان زیستگاه و مأمن پرندگان مهاجر و آبزیانی است که بخشی از سال را در آن میگذرانند. جنگلهای مانگرو موهبتهای طبیعی با ارزشی هستند که در بعضی از نقاط جهان و از جمله در کشور ما وجود دارند.

از دلایل فشارهای روزافزون روی مانگروهای ساحلی میتوان به افزایش جمعیت انسانی و در نتیجه کاهش نواحی جنگلی مانگرو، افزایش فرسایش ساحلی، افزایش خسارات ناشی از طوفان، کاهش تنوع زیستی، کاهش تولیدمثل ماهی و در بلندمدت کاهش تولیدمثل موجودات آبزی اشاره کرد که باید بخاطر نسل حاضر و آتی تحت مدیریت قرار گیرند. با توجه به اهمیت فضای سبز در بهبود شرایط زندگی بشر و رابطه تنگاتنگ انسان با طبیعت و با تأکید بیشتر بر این مهم در مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب سواحل جنوبی کشور و حیات در جنگلهای مانگرو پر ازدحام و شلوغ میباشد چرا که این آکوسیستم دارای فون جانوری و فلور گیاهی خاص و بینظیری میباشد.

جنگلهای مانگرو دارای پتانسیلهای مناسب و در بخشهای شیلات، چوب، منسوجات، ماهیگیری، تهیه دارو، غذا، الکل، مدیریت ساحل محافظت از سواحل دریاها و رودخانهها - تفریح و سرگرمی - صنعت توریست قابل استفاده میباشند. مانگرو دارای ریشههای تنفسی است که پیرامون تنه درخت از زمین بیرون میآیند و از اکسیژن اتمسفر در طول جزرومد ملایم استفاده میکنند. برگهای مانگروها از رنگ روشن تا سبز تیره و بوسیله غدههای نمکی برای دفع نمک اضافی پوشیده شدهاند، گیاه در ماههای اواسط اردیبهشت تا اواخر خرداد گلهای رایحهدار زرد با بوی ملایم تا متوسط میدهد. مردابهای مانگرو نقش بسیار مهمی در تثبیت نواحی واقع در خطوط ساحلی دارند .[6]

اهمیت مانگروها پناهگاه، منبع تامین انرژی، برنامه توسعه طلبانه، غذای تجزیهکنندگان، سدی در مقابل طوفان .[9] نقش بیبدلیل مانگروها خاصیت حفاظتی و نقش تولیدی آنها می باشد. الوار، هیزم و فراوردههای غیر الواری دیگر بطور منظم از جنگلهای مانگرو تهیه میشوند. مواد اولیه تعدادی از تولیدات صنعتی از جمله چاپ روزنامه، تهیه چوب کبریت، تامین میشوند. ساختن قایق، تهیه اسباب و لوازم منزل از اکوسیستم بعلاوه مدیریت کاشت جنگل مانگرو با بکارگیری زمینهای مناسب و کوچک، فرصتهای شغلی قابل توجهی برای جمعیت فقیر ساکن در امتداد خط ساحلی ایجاد نموده است. اگر چه فوائد غیر ملموس این اکوسیستم هیچگاه کم اهمیتتر از فوائد ملموس آن نبوده است .[11]

عوامل موثر در توسعه مانگرو درجه حرارت: میانگین دمای سردترین ماهها بایستی بالاتر از 20 درجه باشد و تغییرات فصلی درجه حرارت نبایستی از 5 بیشتر باشند. رسوبات دانه ریز: مانگروها در طول دلتاهای ساحلی یا در خورهایی که دارای خاک نرم است رشد میکنند. موج شدید: فعالیتهای جزرومدی توسعه مانگروها را محدود میکند چون مانگروها به مکانهای آرام نیاز دارند. آب شور: مانگروها در مقابل شوری بردبار هستند بنابراین هالوفیت اختیاری و سودمند میباشند .[10] عوامل دخیل در بروز تخریب مانگرو عدم وجود نظارت کافی و قدرتمند، رشد جمعیت، افزایش توجه به مزایای کوتاهمدت، عدم وجود تفکیکهای ناکارآمد و کافی، عدم وجود تدابیر مدیریتی منظم و آشکار، فقدان توجه نظارت کلی دولت به این مناطق، عدم وجود نظارت کافی و قدرتمند .[8] پراکنش جنگلهای مانگرو در ایران استقرار این جنگلها برخلاف سایر رویشگاههای اصلی دنیا در مناطق کم باران و تحت تاثیر فصلهای خشک قرار گرفته است. جنگلهای مانگرو در ایران تحت تاثیر اکوسیستمهای آبی و خشکی به طور توام قرار دارند. این جنگلها با فرم بیولوژی فقط دوخانواده که هر کدام از آن ها شامل یک جنس و یک گونه میشود در طول سواحل جنوب ایران بین عرض جغرافیایی 26-25 وجود دارند .[2] رویشگاه جنگل حرا در جنوب از شرق به غرب عبارتند از : در استان سیستان و بلوچستان:

-1جوامع جنگلی حرا در منطقه ریمدان

-2جوامع جنگلی حرا در منطق گواتر در استان هرمزگان:

-1جوامع جنگلی حرا واقع در مصب رودخانه کاشی

-2جوامع جنگلی حرا واقع در مصب رودخانه گابریک

-3جوامع جنگلی حرا واقع در مصب رودخانه سور گلم

-4جوامع جنگلی واقع در مصب رودخانه جاسک

-5جوامع جنگلی واقع در مصب رودخانه سیریک

-6 جوامع جنگلی واقع در مصب رودخانه خور میناب

-7 جوامع جنگلی واقع در مصب رودخانه تنگه خوران در استان بوشهر :

-1جوامع جنگلی حرا واقع در خلیج نایبند

-2جوامع جنگلی واقع در در بندر دیلم -3جوامع جنگلی واقع درمل کنزه از توابع بندر دیر [1]

عوامل تخریب جنگلهای مانگرو در کشور بهره برداری غیر متعارف از چوب درخت اکوتوریسم سازمان نیافته سرازیر کردن سوخت به محوطه جنگلی مدیریت ناکارآمد حوضچههای پرورش آبزیان قایقرانی در محل جنگلهای مانگرو ساختمانسازی و تاسیسات .[4] متاسفانه با وجود ارزشهای زیستمحیطی و تاثیراتی که گونه چندل در چرخه تکثیر طبیعی بسیاری از آبزیان دارد و از همه مهمتر درآمدزایی که می-تواند در اکوتوریسم نصیب کشور نماید چندی است که با عبور شناورهای سنگین از این خورها و با ایجاد موجهای سهمگین باعث فرسایش کنارهای این اکوسیستم ها شده و روزانه صدها اصله از این درخت منحصر بفرد را نابود مینماید. از دیگر عوامل تهدید و تخریب کننده می توان به موارد زیر اشاره نمود:

اجرای طرح های صنعتی در اطراف جنگل ها تردد وسایل حمل و نقل دریایی ریختن سوخت و مواد زائد کشتی ها و قایق ها و پس مانده مواد صنعتی کارخانجات در اطراف محیط زیست مانگرو ها استفاده بی رویه از چوب و سر شاخه ها احداث جاده و زهکشی نامناسب ایجاد حوضچه های پرورش میگو و ماهی و سایر آبزیان آب و هوای نا مساعد عوارض غیر مترقبه طبیعی مثل سیل و زلزله .[7] راههای جلوگیری از تخریب - جهت جلوگیری از مصرف چوب می توان از سوختهای جایگزین استفاده کرد.

-× همچنین جهت جلوگیری از قطع شاخه ها علوفه ارزان و یا مجانی در اختیار مصرف کنندگان قرار داد. -× از کشیدن جاده در محل جنگل ها و زهکشی هایی که آب را از محیط خارج می نماید جلوگیری نمود.

-× جهت مقابله با کاهش جنگل ها در اثر تخریب لازم است جنگل کاری های اصولی در مناطق فوق انجام گرد و از آن حفاظت بعمل آید . -× اما مهمترین راه عدم تخریب و توسعه جنگل ها بالا بردن سطح آگاهی افرادی است که به هر طریق با جنگل ها در ارتباط هستند.

× نتیجهگیری با وجود ارزشهای زیستمحیطی و تاثیراتی که گونه چندل در چرخه تکثیر طبیعی بسیاری از آبزیان دارد و از همه مهمتر درآمدزایی که میتواند در اکوتوریسم نصیب کشور نماید چندی است که با عبور شناورهای سنگین از این خورها و با ایجاد موجهای سهمگین باعث فرسایش کنارهای این اکوسیسنم ها شده و روزانه صدها اصله از این درخت منحصر بفرد را نابود مینماید. آینده تغییرات حرا و همچنین اتخاذ سیاستهای مناسب جهت جلوگیری از روند نابودی آنها الزامی است. بازسازی مناطق آسیب دیده، تخریب شده و یا رها شده در اثر اعمال انسانی نیز میبایست در الویتهای مدیریتی این جنگلها قرار گیرد. علاوه بر اینها بهبود وضعیت معیشتی جوامع بومی نیز میتواند نقش بسیار موثری در این زمینه داشته باشد، تا به این ترتیب نیاز این جوامع به برداشت الوار، تخریب به منظور افزایش اراضی زیر کشت محصولات کشاورزی، پرورش میگو، استفاده از سرشاخهها به عنوان علوفه دام و غیره مرتفع نگردد و تخریب به حداقل رسد. ×