بخشی از مقاله
چکیده
شناخت الگوی پراکنش مکانی گیاهان در تشریح پایداری اکوسیستمها، طراحی طرحهای مدیریتی مناسب و اقدامات حفاظتی و احیایی مفید است. با توجه به اهمیت جنگلهای زاگرس از نظر اقتصادی- اجتماعی و زیستمحیطی در راستای مدیریت پایداری این اکوسیستم ارزشمند ضروری میباشد. به این منظور بررسی الگوی پراکنش مکانی 4 گونه چوبی مهم - Quercus persica، Crataegus aronia ، Pistacia atlantica و - Acer monspesulanum در زاگرس مرکزی انجام شد.
محدودهای به مساحت 500 هکتار ازمنطقه جنگلی کلخانی کوهدشت لرستان به عنوان منطقه مطالعاتی انتخاب شد. بعد از جنگل گردشی نقشه محدوده مورد مطالعه مشخص و شبکهی آماربرداری با ابعاد 100 × 300متر در محیط Arc GIS طراحی وبه صورت تصادفی سیستماتیک روی محدوده قرار گرفت. با توجه به سطح مورد مطالعه و دقت آماربرداری قابل قبول، تعداد 141 قطعه نمونه دایره ای به مساحت 1200متر مربع در محل تقاطع اضلاع شبکه مشخص شد. موقعیت جغرافیایی مراکز پلاتها در محیط Arc GIS مشخص و وارد سیستم موقعیتیاب جهانی - - GPS شد.
با رفتن به موقعیت مکانی قطعات نمونه تعداد و نوع گونه و ویژگیهای کمی شامل سطح تاج پوشش و تعداد جست های با قطر بیشتر از 2/5 سانتیمتر - در مورد پایه های شاخه زاد - و شمارش پایه های هر گونه در داخل قطعات نمونه برای تحلیل الگوی مکانی هر گونه انجام شد. محاسبه و تحلیل شاخص های مربوط به قطعه نمونه با مساحت ثابت شامل: نسبت واریانس به میانگین، گرین، خوشه بندی، موریسیتا و استاندارد شده موریسیتا با استفاده از نرم افزار Ecologocal Methodology انجام شد. نتایج حاکی از آن است که بالاترین تعداد پایه درختی و سطح تاجپوشش منطقه مورد مطالعه مربوط به گونه بلوط ایرانی - برودار - و کمترین تعداد پایه مربوط به گونه بنه وکمترین سطح تاج پوشش مربوط به گونه زالزالک میباشد.
نتایج حاصل از تحلیل الگوی پراکنش مکانی 4 گونه با استفاده از شاخصهای روش قطعهنمونه برای 4 گونه مورد نظرالگوی کپهای بدست آمد. نتایج چنین مطالعاتی کاربرد آمار مکانی را در بررسی الگوی مکانی گونه های جنگلی نشان میدهد و میتواند ضمن مشخص نمودن شرایط و عوامل حاکم بر یک گونه گامی موثر در مدیریت بهینه این منابع باشد.
مقدمه
الگوی پراکنش مکانی گیاهان، یکی از جنبههای مهم اکولوژی گیاهی است که بررسی آن در جوامع گیاهی، به منظور درک و شناخت این جوامع ضروری است
علاوه بر این، شناخت الگوی پراکنش مکانی گیاهان در تشخیص ساز و کارهای خاص آنها، تشریح پایداری اکوسیستم، طراحی طرحهای مدیریتی مناسب و اقدامات حفاظتی و احیایی مفید است
اصطلاح الگو را چنین تعریف میکنند: مجموعهای از نقاط بدون بعد که بر حسب فاصله نسبیشان از یکدیگر توصیف میشوند. توزیع مکانی نقاط متعلق به یکی از این حالتهاست: تصادفی، کپهای و منظم یا یکنواخت
الگوی مکانی تودهها با اندازهگیری و تعیین موقعیت درختان در تودهها و وارد کردن آنها در چارچوبهای تحلیلی، اندازهگیری میشود. الگوی مکانی جوامع گیاهی در هر نقطه از زمان و در بسیاری از فرآیندها مثل پراکنش بذور، رشد، مرگ و میر، توپوگرافی خاک، میکروکلیما یا اختلالات مشاهده شده است - پوربابائی و همکاران، . - 1391 به طور کلی، برای تعیین الگوی مکانی درختان از دو راهکار اصلی»دادههای صددرصد« و»نمونهبرداری« استفاده میگردد
شاخصهای مهم برآورد الگوی مکانی درختان بر حسب نوع نمونهبرداری به دو دسته قطعهنمونه با مساحت ثابت و فاصلهای تقسیم میشوند - عرفانیفرد و همکاران، . - 1391 محققان برای تعیین الگوی پراکنش مکانی درختان، از روشهای مختلفی استفاده کردهاند. در برخی مطالعات از شاخصهای روش قطعه نمونه و روش فاصلهای و مقایسه بین آنها در تعیین الگوی پراکنش درختان استفاده شده است
با توجه به تنوع بالای گونههای درختی و درختچهای در جنگلهای زاگرس چون درصد زیادی از ترکیب گونهای این جنگلها را گونههای مختلف بلوط تشکیل میدهد؛ بیشتر مطالعات انجام شده در ارتباط با تعیین الگوی پراکنش و ساختار گونهها به این گونه اختصاص یافته و توجه کمتری به سایر گونهها که دارای اهمیت زیادی در این اکوسیستم ارزشمند هستند، شده است. از جمله مهمترین گونههای باارزش این جنگلها که نقش مهمی در بهبود تنوع زیستی و ساختار این جنگلها ایفا میکنند گونههای بنه - - Pistacia atlantica، زالزالک زرد - Crataegus aronia - و کیکم - Acer monspesulanum - می باشند. در این راستا این تحقیق با هدف بررسی الگوی پراکنش مکانی بلوط ایرانی، کیکم و زالزالک و بنه در محدودهای یا مساحت حدود 500 هکتار از منطقه جنگلی کلخانی در شهرستان کوهدشت در ناحیه رویشی زاگرس مرکزی انجام شده است.
مواد و روشها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه، منطقه جنگلی کلخانی در 5 کیلومتری روستای کمربله از توابع بخش مرکزی شهرستان کوهدشت میباشد. مساحت منطقه حدود 2500 هکتاراست. جنگلهای منطقه اکثراً به علت بهره برداریهای سنتی مردم برای چوب سوخت - بیشتر در گذشته - ، چرای دام، استفاده از میوههای جنگلی و ... در طول زمان مخروبه و نیمه مخروبه شده اند. از نظر مختصات جغرافیایی بین عرض شمالی ً41َ24ْ33تا ً59َ24ْ36و طول شرقی ً8َ28ْ47تا ً31َ28ْ47 واقع شده است. ارتفاع منطقه کلخانی حداقل 1370 متر و ارتفاع حداکثر آن 2020 متر میباشد. منطقه مورد مطالعه یک جنگل با فرم شاخهزاد- دانهزاد و دارای گونههای بلوط ایرانی - برودار - ، کیکم، زالزالک، بنه، داغداغان - تا - ، بادام کوهی و انجیر کوهی میباشد.
گونه غالب آن را مانند سایر جنگلهای ناحیه رویشی زاگرس بلوط ایرانی تشکیل میدهد. عوامل پیش گفته مؤثر بر تخریب این جنگلها در طول زمان بر کیفیت و کمیت آن اثر گذاشته است. شکل - 1 - شمای کلی منطقه مورد مطالعه در ایران، استان لرستان و شهرستان کوهدشت را نشان میدهد. با توجه به اینکه منطقه مورد مطالعه فاقد ایستگاه هواشناسی میباشد برای تعیین اقلیم از اطلاعات مربوط به شهرستان کوهدشت به دلیل همجواری با منطقه و شباهت در عوامل مهم و مؤثر در تعیین اقلیم هر منطقه شامل - ارتفاع از سطح دریا - استفاده شد.
بر این اساس متوسط درجه حرارت در ایستگاه هواشناسی سینوپتیک کوهدشت 43 درجه سانتیگراد و حداقل و حداکثر مطلق آن به ترتیب -6/2 و 15/9درجه سانتیگراد بوده است. میزان بارندگی تقریباً 440/5 میلیمتر در سال میباشد. اقلیم منطقه نیمه مرطوب میباشد - آزادبخت و همکاران، . - 1395 پوشش گیاهی منطقه به صورت پوشش زیر اشکوب جنگل و پوشش جنگلی تقسیم میشود. گونههای درختی و درختچهای شامل: بلوط ایرانی - - Quercus persica، داغداغان - - Celtis caucasica، انجیر کوهی - - Ficus sp،زالزالک - Crataegus sp - ، بادام کوهی - - Amygdalus sp و غیره میباشد.
شکل - 1 - شمای کلی منطقه مورد مطالعه در ایران و در استان لرستان
-2-2 روش تحقیق
در این مطالعه برای نمونهبرداری از روشهای متداول در مطالعات جنگل و الگوی پراکنش مکانی یعنی روش قطعهنمونه با مساحت ثابت پس از مشخص شدن مرکز قطعات نمونه روی نقشه توپوگرافی منطقه مورد مطالعه در محیط نرمافزار Arc GIS شبکهای با ابعاد 100×300 متر طراحی و محل تقاطع اضلاع شبکه به عنوان مرکز قطعات نمونه در سطح 500 هکتاری مورد بررسی مشخص گردید. مختصات مرکز قطعات نمونه - در سیستم مختصات - UTM وارد سیستم موقعیت یاب جهانی - - GPS شد وقطعات نمونه با مساحت 1200 متر مربع - 12 آر - در روی زمین پیاده و آماربرداری برای تعیین الگوی مکانی برای محاسبه شاخصهای مربوطه انجام شد.
وسایل مورد استفاده جهت انجام تحقیق شامل: دستگاه GPS دستی مدل Oregon 550 ساخت شرکت گارمین، متر نواری و طناب و از نرم افزار Ecological Methodology ver. 6.0 برای محاسبه شاخصهای الگوی پراکنش مکانی و نرمافزار Excel برای ترسیم نمودارها و نرمافزار .Arc GIS v.10 برای پیاده کردن شبکه آماربرداری و مشخص نمودن محل قطعات نمونه جهت پیاده کردن در سطح زمین استفاده شد. همچنین از نرمافزار Mapsource برای ورود دادههای مربوط به مرکز قطعات نمونه استفاده گردید.
-1-2-2 تعیین الگوی پراکنش مکانی درختان
شاخصهای روش قطعهنمونه بر اساس تعداد درختان در قطعهنمونه برداشت شده در منطقه مورد بررسی عمل میکنند، در حالی که اساس شاخصهای فاصلهای، فاصله اندازهگیری شده بین درختان است - عرفانیفرد و همکاران، . - 1391 در این مطالعه از روش قطعهنمونه با مساحت ثابت استفاده شد. شاخصهای مورد استفاده و روابط مربوط به محاسبه هر کدام در جدول - - 1 آورده شده است.
