بخشی از مقاله
چکیده:
”جهانی شدن“، یکی از دغدغهای سیاستگذاران کشور خصوصاً در حوزه فرهنگ و هویت بوده است. و در ارتباط با آن، موضوعات جدی چندی در این حوزه مطرح میشود که ”تهاجم فرهنگی“ و ”حفظ هویت فرهنگی“ از اهم آنها میباشد. در فرایند جهانی شدن، کشورهایی که در تولید کالاهای فرهنگی قدرتمندترند، توان آن را دارند تا فرهنگ خود را گسترش دهند و برتری یابند و در مقابل، کشورهای ضعیفتر در رقابتها منزوی می شوند و از سویی، جهانی شدن، حذف مرزهای ملی را از نظر بازار پیام در پی داشته است و از سوی دیگر، مقابله با فرایند جهانی شدن و اتخاذ سیاست ممنوعیت و انزوا در عرصه رسانه ای، با توجه به انفجار اطلاعات از طریق تنوع ابزارهای ارتباطی و وفور شبکههای ماهوارهای که به راحتی قابل کنترل نیستند، مشکلات فرهنگی و اجتماعی را پیچیدهتر میکند. در واقع مشکلات فرهنگی جهانی شدن، همان مشکل مواجهه با فرهنگ غرب است که بیش از یک سده کشور ما با آن دست به گریبان میباشد و بالاخص پس از انقلاب الکترونیک که کشورهای صنعتی به آن مجهز شده اند، مواجهه را مشکلتر میکند و تلاش بسیار لازم است که به شرایط مطلوبی دست یافت. در این مقاله که از داده های اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده و به روش توصیفی - تحلیلی نگارش یافته، به مطالعه چالش ها و تهدیدهای جهانی شدن در حوزه فرهنگی و هویتی و نقش رسانه ها، و فرصتها و امکانات پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: جهانی شدن، هویت فرهنگی، کالاهای فرهنگی، شبکههای ماهوارهای، سرمایه اجتماعی، ارتباطات
.1 مقدمه
در این مقاله که از داده های اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده و به روش توصیفی- تحلیلی نگارش یافته، به ترتیب فصول زیر می آید: ملاحظات نظری: برداشت های جهانی شدن؛ جهانی شدن، فرهنگ و رسانه؛ قدرت رسانه ها؛ بازار پیام؛ جهانی شدن، اشاعه و قدرت فرهنگی و مبانی هویت در ایران؛ سخن پایانی و جمع بندی؛ پیشنهادات.
.2 ملاحظات نظری: برداشت های جهانی شدن برداشت واقعگرایانه: جهانی شدن را گسترش روزافزون ارتباطات میداند. جهانی شدن، نه تنها معضلی برای دولت ملی تلقی نمیشود بلکه بسترساز بازتولید و ارتقای قدرت دولتها است. و کسانی مانند هابس باون بر این باورند.برداشت کل نگر: جهانی شدن، گسترش وابستگیهاست که در فرایند آن، مرزهای مفهومی و جغرافیایی کمرنگ شده و جهان به صورت یک واحد در میآید. کسانی مانند پرل موتر2 از این نظریه دفاع میکردند.برداشت هژمونی مدار: جهانیسازی را یک پروژه از پیش طراحی شده میداند با یک فاعل بسیار قدرتمند - آمریکا - که با ریشهکنی فرهنگهای بومی میتواند آن را مدیریت کند. کسانی مانند هانتینگتون3 بر این نظر بودند.
برداشت قبیلگی4 و تعارض با جهان گرایی - با »دنیای مک« - ملک دونالد - که افراد به عنوان یک مشتری دیده میشوند - مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، - - 1382 در این نگرش اهمیت دارد و امثال باربر5 به آن اشاره کردهاند.در مورد تأثیر فناوری ها بر زندگی که رسانه ها نیز محصول پیشرفت فنون است، اصلی ترین نظریات را صاحب نظرانی چون: مارکس، زیمل، وبر، هایدگر، آرنت، دوورژه، گیدنز، تافلر، فوکو، هابرماس، مارکوزه و بویژه در حوزه ارتباطات، مانوئل کاستلز در کتاب »جامعه شبکه ای1«و کارل دویج در کتاب »اعصاب حکومت2 «اثر مهمی در این حوزه داشته اند. کتاب »حکومت های الکترونیکی3«و »آینده پسا انسانی« فوکویاما نیز تاثیرگذار بوده است.
.3 جهانی شدن، فرهنگ و رسانه تاکر 4 - 1997 - ، ندروین 5 - 1995 - ، فاگان 6 - 1999 - و اسکوبار 7 - 1994 - در مطالعات خود، به موضوع جهانی شدن، فرهنگ ورسانه، توجه نمودهاند. جمله کلیدی مطالعات: توانمندی فرهنگی کشور ها را از خطر می رهاند.در این جهان، تجربه واقعی کثرت فرهنگهاست نه وحدت آن و اگرچه ممکن است تمدن فناورانه مسلط گردد، فرهنگ های قوی حفظ خواهند شد. در اواخر قرن 20، آگاهی از فرهنگ و بازگشت به خویش در سطح جهانی اهمیت زیادی یافته است - هانتینگتون، . - 1380 کاستلز معتقد است که تلاش برای تحمیل سلطه به بروز سه گونه هویت در گروههای دینی، ملی، قومی و محلی میانجامد: هویت مشروعیت بخش8؛ هویت مقاومت9 و هویت برنامهای 10 که سبب ظهور کنشگران اجتماعی جدیدی میشود که هویتهای تازه را ایجاد میکنند - کاستلز، - 1380 و کثرتگرایی فرهنگی، جلوهای دیگر از هویت فرهنگی است - سینایی و همکار، . - 1383
جهان، روی به ناهمگنی دارد و فرهنگ های غیر غربی صدای رساتری پیدا کردهاند - رجایی، . - 1379 یونسکو، اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی را در سال 2001 به تصویب رسانده که در آن سازمان سابقه دارد و قرارداد حمایت از فرهنگهای جهانی - 1972 - و حفظ فرهنگ سنتی - 1989 - و تحقق تنوع فرهنگی و توسعه تبادلات فرهنگی نمونه ای از آنها است - ایپکچی، . - 1384تسلط غرب بعد از جنگ جهانی اول به اوج رسیده و بعد از آن کاهش یافته، در سال 1919 م. ویلسون، جرج و کلمانسو رؤسای قدرت های فاتح امریکا، انگلیس و فرانسه، در کنفرانس پاریس، مشخص کردند کدام کشور باقی بماند، کدام از بین برود و چه کشور جدیدی خلق شود! مرزها کجا و حاکمان چه کسانی باشند و چگونه خاورمیانه تقسیم گردد!
صد سال بعد، جانشینان ریگان، تاچر و میتران با چالش ناشی از جانشینان دنگ شیائوپینگ، گاندی و آیتا... خمینی ]ره[ روبرو خواهند شد. ما شاهد ظهور مراکز تمدنی و احیای فرهنگ غیرغربی هستیم - هانتینگتون، - 1379؛ که به معنی نمود نداشتن فرهنگ غربی از طریق تولید انبوه فرهنگی نمیباشد. برخی مانند گیدنز نیز جهانی شدن فرهنگی را در جهت افول غرب میدانند - گل محمدی، . - 1386در فرایند جهانی شدن، بومی گرایی، ملی گرایی و دین گرایی تشدید شده و در کشورهای اسلامی به خوبی پیداست؛ گرچه فرهنگ ها زمانی اثرگذارند که برآمده از قدرت اقتصادی و اجتماعی باشند که باعث اعتماد میشود.11سکولارها پیش بینی کرده بودند که جامعه آینده جهان سوم، سکولار خواهد بود که اتفاقاً احیای مذهب به وقوع پیوست . - Kepel, 1994 -
جرج ویل خاطر نشان می سازد که: »سکولار زدایی جهان یکی از حقایق مسلط جوامع مختلف در اواخرقرن بیستم است. - Weigel, 1991 - « احیاء مذهب در مقابل نسبیگرایی اخلاقی و سکولاریزم در تمامی جوامع از آلبانی و روسیه تا ویتنام قابل ملاحظه می باشد.1 احیاء اسلام در آسیای مرکزی به سرعت در حرکت است.2 امروزه فرهنگ خصلت زیربنایی یافته و اهمیت فرهنگ برای قرن 21 به حدی است که عدهای آن را قرن پارادایمهای فرهنگی میدانند و برخی نیز از ظهور قاره ششم فرهنگ یاد میکنند و جهانی شدن را میتوان جنبهای از فرهنگی شدن نیز به شمار آورد.
.4 قدرت رسانه ها در این میان، رسانه های پر مخاطب و با رابطه افقی می توانند بر فرهنگ کشور خود و مخاطبان کشورهای دیگر، اثرگذاری وفرهنگ سازی و هویت سازی کنند. با فرهنگ هایی که تولید کمی و کیفی بالاتری دارند، بیش از هر ابزار دیگری، می توان ارزش ها را انتقال داد. در جوامع صنعتی، رسانه ها واسطه حاکمیت و محیط اجتماعی و نقش تعادل دهنده بین این دو نهاد اند که انتظارات حکومت را برای مردم و مطالبات مردم را برای حاکمیت آشکار می کند. با جهانی شدن، این ارتباطات، جهانی شده و دولت ها و ملت ها بی واسطه در ارتباطند - ر. ک: قنبری، . - 1382
رشد انفجاری رسانه ها و اثر آنها در ایجاد اعتماد، رسانه ها را از منظر امنیت اجتماعی و سیاسی از اهمیت زیادی برخوردار کرده و نفوذ و گسترش سریع رسانه ها، می تواند سبب بسط سرمایه اجتماعی و در شرایطی افول آن شود. »بوردیو« و »گیدنز« اعتقاد دارند و مطالعات متعدد نشانگر آن است که رسانه های جمعی می توانند بالقوه سبب تقویت اعتماد و سرمایه اجتماعی و افزایش مشارکت عمومی شوند - ر. ک: یعقوبی دوست، 1387 و قنبری، . - 1382اهم مؤلفه های سرمایه اجتماعی: رعایت صداقت، حفظ هویت - ترمیم شکاف ها بویژه در دولت و ملت - ، گسترش عدالت - قضایی، اجتماعی و اقتصادی - ، تولید و توزیع آزادانه معرفت - اطلاعات - و تأمین معیشت - حداقل رفاه - .
زمانی ملتها تنها از طریق سفیران و تجار با یکدیگر مرتبط بودند ولی اکنون از طریق شبکه های بدون کنترل، با هم در ارتباطند. همچنین رسانه ها ابزار مشروعیت بخشی به حکومت ها و اشاعه دهنده فرهنگ اند بویژه زمانی که مقامات در مواقعی از رهبری در می مانند، به رسانه روی می آورند. برنامه های رسانه ای، جایگاه محوری در سیاست خارجی کشورهای صنعتی یافته و بی وقفه جهت اعتماد سازی تلاش می کنند3؛ زیرا بیش از 4 میلیارد نفر در جهان تلفن همراه در اختیار دارند و 2 میلیارد نفر، در فضای مجازی و عصر دسترسی4 قرار گرفته اند. گزارش سال 1395 مرکز آمار ایران نیز نشان میدهد که 5/7 میلیون خانوار ایرانی از ماهواره - شامل 1/2 میلیون خانوار روستایی - و 13/5 میلیون خانوار ایرانی از اینترنت استفاده میکنند. بیش از 88 درصد خانوارهای ایرانی 21/4 - میلیون - به رادیو و بیشتر از 99 درصد آنها به تلویزیون دسترسی داشتهاند.
از سوی دیگر قدرت نرم، توانایی شکل دهی به ترجیحات مردم است که نه با اعمال زور و ابزار مالی، ارزشها را گسترش می دهد. »ژوزف نای« معتقد است قدرت نرم با توجه به اشتغال فضای ذهنی شهروندان با جاذبه های خود، می باید به اطلاعات و ابزار ارسال آن مجهز باشد؛ که امروزه قادر است وقایع بسیار بزرگی را نادیده بگیرد و از کاهی، کوهی بسازد و از طریق انبوه رسانه ها، جهان را تحت تأثیر سناریوهای خود قرار دهد و سیاست »برجسته سازی« را اعمال نماید. دولت ها اگر بتوانند مفاهیم جدید امنیتی را باز تعریف نمایند، دیگر مجبور نیستند به تقویت لشکرهای عظیم مبادرت کنند. قدرت نرم آرام و پیچیده و البته اداره آنها طاقت فرساتر از قدرت سخت است و اهدافآن عمدتاً ایجاد بی اعتمادی نسبت به رهبران رقیب از طریق تعامل و نظر سنجی است. رسانه ها عنصر اصلی سیاست امنیتی مدرن شده و فرهنگ و ارتباطات، ابزار راهبردی امنیت نوین اند. شفافیت و پاسخگویی- حتی به خارج از مرزها- از موفقیت های اصلی دولت ها در دفاع و امنیت به شمار می رود که آثار زیر را به همراه دارد - نصیری، : - 1388
