بخشی از مقاله
چکیده:
جهانیشدن پدیده ی پیچیده ای است که به شدت در چند دهه ی اخیر جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است و تمام ابعاد زندگی انسان ها را درگیر خویش ساخته است. این پدیده اگرچه تأثیرات مثبتی به دنبال خود داشته است، ولی چالش ها و موانعی را نیز، فراروی پیشرفت و توسعه ی مناسب بسیاری از کشورها قرار داده است. لذا تأکید این نوشتار بر بررسی موانع و چالش های جهانی شدن، پیش روی پیشرفت ایران می باشد. شیوه ی پژوهش حاضر توصیفی - تحلیلی است که با استناد به منابع کتابخانه ای و اینترنتی- مروری انجام شده است. در این پژوهش مهم ترین چالش های جهانی شدن در حوزهی دین، اقتصاد، سیاست، فرهنگ و اجتماع و محیط زیست مورد بررسی قرار گرفته و موانعی که این چالش ها، پیش روی پیشرفت ایران قرار داده اند، تبیین و تحلیل شده است و در نهایت نیز راهکارهایی جهت تداوم پیشرفت و برخورد با این چالش ها و موانع ارائه گردیده است.
واژگان کلیدی: جهانی شدن، چالش ها، موانع، فرهنگ، پیشرفت ایران
-1 مقدمه و بیان مسئله
مفهوم جهانیشدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده ای اطلاق می شود که به موجب آن دولتهای ملی به نحو فزاینده ای به یکدیگر مرتبط و وابسته می شوند. این مفهوم از معنی واژهی GLOBALIZATION گرفته شده که گاهی به جهانی شدن و زمانی به جهانی سازی معنی میشود - زرافشان، . - 1380 جهانی شدن برآیندی غیر ارادی و از پیش تعیین شده برای یکپارچگی جهان در زمینه های مختلف، فرهنگ، محیط زیست، اقتصاد و سیاست است - نوازنی،. - 186 :1382 در تفاوت جهانی شدن و جهانی سازی ذکر این نکته لازم است که جهانی شدن، واقعیتی است ملموس و ضرورتی است گریزناپذیر که هر جامعه اگر خواهان رفاه شهروندانش باشد، چاره ندارد جز اینکه خود را با این جریان نیرومند، ضروری و مفید به حال کشورها و به حال جامعه بشری، سازگار کند و با طیب خاطر و اراده آزاد به مقتضیات آن گردن نهد - قطمیری،. - 1382
در مقابل آن جهانی سازی طرحی است که توسط کشورهای ثروتمند و قدرتمند دنیا تدوین شده و منظور از آن ادامه سلطه اقتصادی، سیاسی و نظامی بر دیگر کشورهای عالم است به عبارت دیگر فرایندی برنامه ریزی شده و تحمیلی است، از این دیدگاه جهانی سازی طرحی است برای بازسازی اجتماعی جوامع در سطح کلان و سیستمی است که ایدئولوژی نئولیبرالیستی سرمایه داری غربی را تبلیغ و تحمیل می کند. به عبارتی دیگر میتوان گفت، جهانی سازی حرکتی است که درصدد است تا الگوی زندگی غربی به ویژه زندگی آمریکایی را ترویج و با تبلیغ فرهنگ مصرف زدگی افراطی، ذهن و شخصیت انسانها را آماده سازد تا به سادگی، هویت فرهنگی و تاریخی خود را فراموش کرده و تمام توان و منابع جامعه خود را به مروجان فرهنگ مصرف و اصالت سرمایه تقدیم کنند. بنابراین، جهانی سازی پدیده ای است که مخلوق ذهن و اراده عده ای خاص است و توسط آن ها طراحی شده و کنترل می شود.
قدرت کنترل این پدیده جهان معاصر، در اختیار نظام سرمایه داری جهانی است. برخی، جهانی سازی را مرحله تازه ای از امپریالیسم می دانند که به اقتضای ضرورت سازگاری با شرایط تازه جهانی، سیمایی متفاوت از گذشته، برای خود آراسته - حیدرزادگان، - 3 :1389 با این وصف جهانی شدن یکی از مباحث مهم و جنجال برانگیز عصر حاضر و دنیای معاصر است که متفکران و اندیشمندان مختلف از حوزه های گوناگون هر یک بهگونهای در مورد آن سخن می گویند و از آنجایی که اتفاق نظر چندانی در مورد این مفهوم وجود ندارد، تعابیر و برداشت های متفاوتی از آن ارائه میشود، بهنحویکه بسیاری آن را یکی از ویژگیهای مبهم آخر قرن 20 و ابتدای قرن 21 میدانند. اما آنچه مسلم است این است که هیچکس نتوانسته است منکر وجود این پدیده و تأثیر آن بر زندگی انسانها در دنیای معاصر شود - شهرام نیا، - 13 :1385 که در برخی مواقع باعث پیشرفت و در مواقعی دیگر موجب پدید آمدن چالشهای زیادی در زندگی گردیده است و این چالشها موانع زیادی را پیش روی پیشرفت کشورها و از جمله ایران قرار دادهاند.
چراکه جهانیشدن هم تهدید است، هم فرصت؛ فرصت برای عرضهی فرهنگهای قوی و تهدید برای فرهنگهای ضعیف. در واقع فرهنگهای قوی از قابلیتهای جهانیشدن در جهت رشد و تعالی خود بهره میگیرند و سعی میکنند وجوه مثبت و بارز خویش را به جهانیان عرضه کنند و انسانها را به مقایسه ارزشها و انتخاب اصلح دعوت کنند. فرهنگهای ضعیف و دارای امکانت و فنّاوری ضعیفتر، نیز در یک تأثیرپذیری نابرابر و یکطرفه قرارگرفته و دچار آسیب و چالشهای مختلفی میگردند - یوسفی جویباری و محمدی فر، - 25 :1390 لذا سؤال اصلی در این مقاله این است که عمده چالشهای جهانیشدن که مانع پیشرفت ایران شده است کداماند؟ به عبارتی جهانیشدن چه چالشها و موانعی را فراروی زندگی شایسته و پیشرفت ایرانیان قرار داده است؟
-2 اهمیت و ضرورت پژوهش
جهانیشدن امری است که از رشد مداوم نظام سرمایهداری سرچشمه گرفته است و مدام با خود تغییرات گوناگون را به همراه دارد. در دههی 1980، با سلطه جهانبینی ایالاتمتحده و انگلیس و اجرای سیاستهای مبتنی بر آزادسازی جریان سرمایه که در کشورهای مرکز و پیرامون با سیاست های ساختاری بانک جهانی و صندوق بین المللی پول آغاز شد و بعدها در دهه ی 1990 با اجرای سیاستهای سازمان تجارت جهانی تداوم یافت؛ جهانی شدن و تبعات آن، به ویژه در کشورهای در حال توسعه نمودی عینیتر یافت - رویانیان ، - 12 :2003 و باعث گردید مرزهای سیاسی و اقتصادی کم رنگ شوند، ارتباطات گسترش پیدا کرده و تعامل فرهنگ ها رو به فزونی پیش رود. به همین دلیل این پدیده دارای ابعاد مختلفی است که قابل تسری به بخش های مختلف، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی است - طاهرخانی، - 1383 که می تواند هم فرصت ها و هم چالش هایی را پیش روی دولت ها و ملت های مختلف جهان قرار دهد.
فرآیند جهانی شدن به طور کلی، اهمیت مرزها و حوزه کشور- ملت ها را با چالش روبرو ساخته است بطوری که تمامی دولت های ملی در صدد حفظ تمامیت خود در قالب دولت- ملت برآمده اند. در این عرصه بیش از آنکه حضور اقتصادی و تکنولوژیک اهمیت داشته باشد، حضور فرهنگی مهم است - بابیوردی و کریمیان،. - 78 :1393 جهانی شدن اگرچه از یک سو موجب افزایش معرفت بشری و تحکیم روابط بین المللی شده و رفاه و توسعهی نسبی را برای جهانیان به ارمغان خواهد آورد، اما از دیگر سو سبب بروز چالش هایی در حوزه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شده است - نوربخش و سلطانیان، - 43 :1389 و با توجه به الزامات و مقتضیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که با خود به همراه دارد، ضمن به چالش کشیدن مفاهیم و ارزش های ملی و دینی، از طریق تعمیم و ترویج الگوهای تولید، مصرف و زندگی جدید، باورها و نظام ارزشی جامعه ی ما را، که مهمترین مبنای وفاق اجتماعی و وحدت ملی است، نشانه گرفته است - ادیب، بی تا: - 33 که همین چالش ها باعث پدید آمدن سد راه و موانعی در جهت پیشرفت ایران اسلامی گردیده است، لذا اهمیت و ضرورت این پژوهش برای ان است تا برخی از مهمترین چالش ها و موانع پدید آمده توسط فرآیند جهانی شدن را، که مانعی در جهت پیشرفت کشور ایران می باشد، بررسی و تبیین نماید.
-3 جهانی شدن
جهانی شدن از رایج ترین اصطلاحات عصر حاضر و پدیده ای جدی در عرصه ی کنونی و دهه های آینده است؛ واژه ای که در میان سیاست مداران، مدیران تعاریف فرهنگی، دانشگاهیان، مطبوعات و ... متداول است. قدمت این واژه به سال های آخر دهه ی پنجاه و سال های اولیه ی دهه ی شصت میلادی می رسد - تابلی و همکاران، - 85 :1390 معمول شدن این واژه نشانگر دلمشغولی امروزی ما به مسائل جهان است - نوربخش و سلطانیان، . - 41 :1389جهانی شدن معادل انگلیس Globalization به معنای شمول گرایی و فراگیر شدن امری در سطح جهان و به معنای بین المللی شدن، جهان گستری، فراقلمروگرایی و تعابیری از این دست تعریف شده است.
جهانی شدن پدیده ای نوظهور و پیچیده است که به دلیل ابعاد نامکشوف و گسترده ی آن و ماهیت ساختار شکنانه ای که دارد، هنوز ماهیت و کارکردهای همهجانبهاش آشکار نگشته و از این رو، تعاریف و حتی برداشت های گوناگون و حتی متضادی از آن ارائه شده است - نکوئی سامانی، - 72 :1387 با این حال می توان گفت که، جهانی شدن به معنای جهان شمولی و دوره ای است که بعد از مدرنیته محقق می شود، »آلبرو« در این زمینه چنین می گوید: »اساسا عصر جهانی می خواهد که جهان شمولی را جایگرین مدرنیته سازد این امر به معنای تحول همه جانبه بر اساس عمل در تشکل های اجتماعی مربوط به افراد و گروه هاست - ازادارمکی،. - 36 :1386
گیدنز از جمله اندیشمندانی است که با نفی هرگونه انقطاع در فرآیند مدرنیته و با پافشاری بر جنبه های ذاتاٌ جهانی آن، جهانی شدن را به نوعی با مدرنیته یکسان می داند. در واقع وی جهانی شدن را مدرنیتهی جهانی در نظر می گیرد که از سطح جامعه ی ملی گذر کرده و به سطح جامعه ی جهانی رسیده است و در طی آن روابط اجتماعی جهانی تشدید می شود و تأثیر و تأثر متقابل میان رویدادهای مختلف در سطوح جهانی و کلان از یک سو، و رویدادهای خرد و محلی از دیگر سو ایجاد می شود. گیدنز بر نقش رسانه ها در فرآیند جهانی شدن تأکید می کند، اما رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی مدرن فراملی را تنها ابزار بسط و گسترش مدرنیته به تمام نقاط دنیا در نظر می گیرد که توانسته اند فضای جهانی را متحول کنند و مرزهای مکانی و زمانی را در عصر مدرن درنوردند. و شکسته شدن این حصارهای زمانی و مکانی، هویت را در ابعاد فردی و جمعی به چالش کشیده است.
هویت های فردی با خروج از چارچوب های تنگ اجتماعی و سنتی، به دنبال عناصر مدرن در عرصه ی جهانی می گردند که این خود می تواند چالش برانگیز باشد، زیرا به تعبیر گیدنز، در عصر جهانی شدن، بی اختیاری در برخی جنبه های زندگی انسان جانشین سنت شده است - گیدنز، . - 66 69 :1382برخی دیگر از اندیشمندان نیز جهانی شدن را نشان دهنده ی »مهمترین تحول و موضوع در عصر کنونی و تمام اندیشه ی سیاسی« میدانند - - Albrow, 1996: 89 و بالاخره اندیشمندانی از این هم فراتر رفته و مفهوم جهانی شدن را »مهمترین لغت دهه ی - Axtman, 1998: 1 - 1990 یا »لغت باب روز - رمزواژه - « معرفی کرده اند - - Scholt, 1996: 44 که با خود آثار و پیامدهای مختلفی را در جهت مثبت و منفی به همراه دارد.
-4 چالش های جهانی شدن و موانع پیشرفت
بحث در مورد جهانی شدن و آثار و تبعاتش از آن جهت مهم است که این فرآیند مانند شمشیر دو لبه می باشد، لبه ای از آن می تواند رشد دهنده و اصلاحگر باشد و موجبات پیشرفت و ترقی هر جامعه ای را تا حدودی فراهم گرداند و لبه ی دیگر زایل کننده ی نیروها و توان همه جانبه در جهت پیشرفت، یعنی لبه ای که باعث پدید آمدن چالش ها و موانعی در جهت دست یابی به رشد و توسعه است. همچنین فرایند جهانی شدن از یکسو موجب افزایش معرفت بشری و تحکیم روابط بینالمللی شده و یک رفاه و توسعه نسبی را برای جهانیان به ارمغان خواهد آورد ولی از دیگر سو سبب بروز چالشها در حوزههای مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شده و میشود بطوری که طرفداران دیدگاه رهیافت واگرایی معتقدند که حرکت اصلی فرآیند جهانی شدن به سمت افزایش نابرابری و عدم تعادل بین ملتها شده است - کیانی، . - 1391 به همین دلیل می توان ادعا نمود که شناخت چالش های جهانی شدن و آنچه که از این طریق مانع پیشرفت کشور می شود، می تواند خود گامی در جهت مقابله با این آسیب ها و موانع باشد. لذا در زیر به برخی از مهم ترین چالش های جهانی شدن در حوزه های مختلف که مانعی در جهت توسعه و پیشرفت ایران گردیده اند، اشاره می شود؛
- چالش های جهانی شدن در حوزه دین و ارزش ها
برخی از اندیشمندان سده ی نوزدهم بر این باور بودند که با گذشت زمان و تحول جوامع نقش خرده فرهنگ های مختلف همچون دین در زندگی اجتماعی کم رنگ شده و یک جامعه ی جهانی بدون تمایز شکل خواهد گرفت. مارکسیست های قرن بیستم که فرهنگ را تابعی از طبقه می دانستند بر این باور بودند که در جامعه و جهانی بی طبقه، هویت هایی نظیر هویت های دینی جایگاهی نخواهند داشت - جوان شهرکی، . - 240 :1384 همچنین تجددگرایی، کنارگذاشتن مذهب را برای رسیدن به پیشرفت توصیه می کند و دنیاطلبی سکولاریته، حرکت به سوی الگوها و باورهای دنیای غرب را توصیه می کند - درویشی متولی، . - 70 :1388 از طرفی بسیاری از نظریه پردازان همچون تافلر، دیوید هاراوی، فردریک جیمسون، امانوئل کاستلز، آنتونی
