بخشی از مقاله
چکیده
پدیده حاشیهنشینی پدیدهای شهری است که با توجه به رشد شهرنشینی بیرویه در جهان، ایران و وجود مهاجرتهای روستا شهری شکل گرفته و گسترش یافته است، حاشیهنشینی به عنوان برهم زننده تعادل فیزیکی شهرها، نشاندهنده توسعه ناموزون شهری و منطقهای است و دغدغه بسیاری از متخصصین شهری، جامعهشناسان، معماران و غیره است.در این پژوهش به بررسی حاشیه نشینی در شهر یاسوج که از عوامل ناپایدار شهری است پرداخته شده است. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوهی گرداوری داده اسنادی –پیمایشی است. حاشیه نشینی در شهر یاسوج بهطور روز افزون در حال افزایش است اگر از هم اکنون برنامه ریزی دقیقی برای کنترل و ساماندهی رشد این پدیده نابهنجار در اطراف شهر اجرا نشود در آیند با رشد بیقواره و نازیبای شهری روبرو خواهیم شد و علاوه بر آن با شهری ناامن و سرشار از انواع بزه کاریها مواجه خواهیم شد.
واژههای کلیدی: حاشیه نشینی، ناپایداری شهری، علل، شهر یاسوج
مقدمه
پدیده حاشیه نشینی در تاریخ زندگی اجتماعی انسانها ریشه دارد. این پدیده در معنای امروزی خود در آغاز با پیدایش شهرنشینی در دل جهان سرمایه داری صنعتی و سپس کشورهای توسعه نیافته، پدید آمد. صاحبنظران مطالعات شهری و اجتماعی، صنعتی شدن، افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی را از دلایل ایجاد این پدیده در جهان دانسته و بر این باورند که گروههای حاشیه نشین بر اثر نیروهای دافعه همچون فقر و بیکاری از زادگاه خود - روستا، ایل و شهرهای کوچک - رانده شده و به شهرهای بزرگتر روی میآورند.آهنگ شتابان مهاجرتهای بیرویه از روستا به شهر علاوه بر دامن زدن به نابسامانیهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، حاشیه شهری را نیز پدید میآورد. در واقع فقر روستایی را به فقر شهری با کلیه محرومیتهای آن تغییر مکان میدهند.
شتاب گرفتن مهاجرتهای داخلی و افزایش سریع جمعیت شهرها به پیدایش صورتهای گوناگون حاشیه نشین در داخل محدوده و خارج از محدوده شهرهای بزرگ میانجامد - یوسفی،1381،. - 20 وقتی نیروی انسانی روستایی بدون داشتن تخصص به شهر مهاجرت میکند بدون شک کاری جز کارگری ساختمان و مشاغل سطح پایین را نمیتواند برگزیند و هنگامی که سطح درآمد پایین و گرانی مسکن به او این امکان را نمیدهد که یک مسکن مناسب انتخاب کند پس به حاشیه شهرها رانده میشود، جای که زمینهای خالی، مسیل هل، فضاهای بایر ناهنجار و ناهموار در آنجا وجود دارد و آنجا را برای سکونت انتخاب میکند و به صورت حاشیه نشینی، آلونک نشینی، کپر و...سیمای شهر را به شکی نامطلوب، غیراستاندارد و کثیف نشان میدهد.
اگر بخواهیم تعریفی از حاشیه نشینی ارائه دهیم و افرادی را که در این مناطق اسکان دارند را نیز هدف قرار دهیم باید گفت حاشیه نشینت کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی میکنند ولی جذب نظام اقتصادی و اجتماعی آن نشدهاند. همچنین حاشیه نشین به فردی اطلاق میشود که به دلیل مشکلات معیشتی در نظام شهری تاب مقاومت نیاورده و به حاشیه شهرها پناه آورده است تا از هزینه زندگی در متن شهر در امان باشد.از آنجایی که حاشیه نشینی با عوارضی مانند فقر سوابق قومی و فرهنگی متفاوت مهاجران در حاشیه و عدم وجود حریم خصوصی در ارتباط است، موجب بروز ویژگیهای منفی شخصیتی مانند: بیهویتی، پوچی، بیارزشی، سرخوردگی و عدم توانایی در بروز احساسمی مانند خشم میگردد و خود میتواند یکی از عوامل اصلی بروز انواع بزهکاریها از جمله اعتیاد، برخورد فیزیکی و سرقت میشود - یوسفی،1381،. - 20
-2 پیشینه تحقیق
-آورت اس لی در مقالهای تحت عنوان نظریه مهاجرت چهار عامل عمده را در این امر مؤثر میداند. عوامل موجود در مبدأ، عوامل موجود در مقصد، موانع موجود در جریان مهاجرت از مقصد به مبدأ و عوامل شخصی.
-تو دارو که مهاجرت از روستا به شهر را تحت تأثیر دو متغیر جذب و دفع میداند:-1تفاوت بین درآمد شهری و روستایی -2اشتغال در شهر.»-تحلیلی بر علل ساختاری مهاجرت، شهرنشینی و اسکان غیررسمی در ایران با نگرش ویژه بر کلانشهر مشهد« عنوان مقاله-ای است که خاکپور و هادی زاده بزاز در سال 1391 نوشتند. نتایج تحقیق این دو محقق نشان میدهد که با برنامهریزی منسجم و توزیع عادلانه سرمایه، جمعیت و فرصتهای اقتصادی میتوان موجبات تعادل فضایی و کاهش مهاجرت به شهرهای بزرگ و به تبعان اسکان غیررسمی را کاهش داد. - خاکپور و هادی زاده بزاز، . - 97 :1391
-محمدی و همکاران - 1385 - ، به بررسی چالشهای حاشیه نشینی در شهرستان کوه دشت میپردازند. نتایج حاکی از این است که حاشیهنشینان از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نیستند و سیستم فاضلاب مناسبی ندارند از میان چالشهای شناسایی شده در شهر کوه دشت چالش فرهنگیBاجتماعی مهمترین چالش میباشد.
-پژوهشی به عنوان نقش حاشیه نشینی بر وقوع جرائم اجتماعی در شهرستان کرمانشاه انجام گرفت، یافتههای این پژوهش حاکی از این است که حاشیه نشینی بر وقوع جرائم اجتماعی اثر زیادی دارد - هزار جریبی و همکاران،. - 1386
-معدنی در تحقیقی که در سال 1387 در سنندج با عنوان جامعه شناختی عوامل مؤثر بر حاشیه نشینی انجام داد به این نتیجه رسیدند که حاشیهنشینان فقط روستاییان مهاجر نیستند بله شامل اقشار کم درآمد شهری میشوند که به دلیل قیمت مسکن و زمین به این مناطق رانده شدهاند.
» -حاشیهنشینی و مسائل اجتماعی و فرهنگی آن در شهرها - «مطالعه موردی محله غلام تپه شهرستان آزاد شهر - نام مقالهای است که در سال 1390 شریفینیا نوشت و در این مقاله به منظور بررسی پدیده حاشیهنشینی و مسائل اجتماعی و فرهنگی آن در شهرها، از شاخصهای مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی که شامل فقر، مشارکت اجتماعی، تنوع فرهنگی استفاده کرده است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که همه شاخصهای مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی معنادار است و بر متغیر حاشیهنشینی تأثیرگذار میگذارد. - شریفینیا،. - 94 :1391پژوهش زیادی در این زمینه صورت گرفته که در پژوهش فقط به ذکر نام آنها میپردازیم.زرگری و همکاران - 1392 - ، کشاورز و همکاران - 1392 - ، ملکی پور و همکاران - 1392 - ، ایران دوست و مظفری - 1392 - ، محمدی و همکاران - 1392 - ، رابری و همکاران - 1392 - ، قادر زاده و همکاران - 1392 - ، قادر زاده . - 1393 - هدف کلی از این پژوهش، حاشیه نشینی یکی از عوامل ناپایدار شهر یاسوج است را مورد بررسی قرار دهیم.
-3روش تحقیق
نگرش حاکم بر این پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوهی گرداوری داده اسنادی -پیمایشی است؛ که بخشی از جمع آوری اطلاعات دادها، تعاریف، نظریات و نظریههای مرتبط با حاشیه نشینی و توسعه پایدار شهری از طریق مطالعات کتابخانهای صورت گرفته است و بخش دیگر از اطلاعات به صورت برداشتهای میدانی و مشاهدات پژوهشگر انجام گرفته است.
-4 مفهوم حاشیه نشینی
صاحب نظران و کارشناسان مسائل شهری تعاریف متعددی از حاشیه نشینی ارائه کردهاند برخی عقیده دارند حاشیهنشینان کسانی هستند که در محدود اقتصادی شهر زندگی میکنند ولی جذب نظام اقتصادی و اجتماعی نشدهاند. چارلز آبرامز حاشیه را به عنوان فرایند تصرف نواحی شهری به قصد تهیه مسکن دانسته است؛ و نیز حاشیه نشینی را در معنای عام شامل تمام کسانی میدانند که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشدهاند. جاذبه شهر نشینی و رفاه شهری این افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطبهای صنعتی و بازارهای کار میکشاند و اکثر آنها مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها میشوند. و تعبیری که از حاشیه نشینی ارائه شده است، ساختمان یا بخشی از شهر که در آن ویرانی، نارسایی عرضه خدمات درمانی تراکم زیاد جمعیت در واحدهای مسکونی، فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده میشود. البته به نظر میرسد که به تعبیر یاد شده باید اوصافی چون عدم امنیت، جرم زا بودن و نیز مأمن و پناهگاه امن برای بزهکاران را اضافه نمود.
-5علل عمده پیدایش حاشیه نشینی
در خصوص ایجاد پدیده حاشیه نشینی علل مختلفی میتواند مؤثر باشد از جمله:
1- کمی در آمد روسای خانوار و بالا بودن بهای زمین و هزینه ساخت و ساز رسمی و گرانی اجاره بها
2-دافعههای مبدأ - مثل بیچیزی، نداشتن زمین - موجب گریز ساکنین آن از زادگاههای خویش و سرازیر شدن آنها به سوی شهرها میشود و هزینه بالای زندگی شهری موجب پدید آمدن کانونهای حاشیه نشینی میشود.
3-عامل دیگر قطعه بندیهای بزرگ زمین است که موجب افزایش قیمت زمین شده و امکان خرید زمین توسط افراد کم در آمد و کم بضاعت گرفته میشود و بهناچار به مناطق حاشیه نشینی پناه میبرند.
4- فقدان منطقه بندی و کاربری نامناسب زمین. اگر شهرها به صورت مناسب منطقه بندی و توسعه نیابند زمینه برای ساخت و سازهای غیرمجاز فراهم شده و محلات زاغه نشینی به وجود خواهد آمد. همچنین چنانچه زمینهای مناسب برای خانه سازی به کاربری صنایع و یا دیگر موارد کاربری اختصاص یابد ممکن است محلات فقر نشین شکل بگیرند.
5- مهاجرت، از عوامل مؤثر در شکل گیری حاشیه نشینی است مهاجرت اعم از مهاجرت افراد از روستاها وشهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن میباشد. 6 -در شکل گیری مناطق حاشیه نشینی حداقل در گسترش آن نقش و تأثیر عملکرد ادارات و دستگاههای دولتی و عمومی را نباید نادیده گرفت.
