بخشی از مقاله
چکیده
حاشیه نشینی گرچه با رشد شهرنشینی در دهه های اخیر، همچون مشکل حاد مطرح شده است اما پیشینه ای به قدمت خود شهر دارد. شهر به عنوان هسته جمعیتی فشرده و کانون اقتصاد و سیاست و فرهنگ، همواره برای جمعیت پیرامون دارای جذابیت و کشش بوده است؛ اما شهر هر چقدر هم بزرگ و وسیع باشد، در هر حال محدوده ای شامل می شود. رشد سریع شهر نشینی در کشورهای جهان سوم باعث افزایش فقر شهری شده و این پدیده در حال رشد، مشکلات فراوانی را برای این کشورها به وجود آورده است. به طوری که یکی از مهمترین مشکلات اجتماعی این کشورها، حاشیه نشینی و روند رو به گسترش آن می باشد. محله سلمان آباد نیز به عنوان محله مورد مطالعه در شمال غربی شهر اردبیل قرار گرفته است. محله سلمان آباد با وسعتی در حدود 41/62 هکتار در شمال غرب شهرستان اردبیل واقع شده است.
از نظر توزیع کاربری بیشترین کاربری مختص واحدهای مسکونی می باشد و کمترین کاربریها را کاربری درمانی - تجاری و مذهبی به خود اختصاص داده است. روش تحقیق در این مقاله از نوع تحلیلی- توصیفی با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی است که با انجام پیمایش در سطح محله مورد مطالعه انجام گرفته است. یافته های تحقیق نشان داد که پیامد حاشیه نشینی در سلمان آباد، بروز ناهنجاری هایی در زمینه شهرنشینی است، وجود ساخت و سازهای غیر رسمی و غیر مجاز، عدم توانایی شهرداری ها برای ارائه خدمات مناسب در این مناطق، آلودگی محیط زیست، اثرات نامطلوب فرهنگی ،اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی این مناطق بر کل سیستم شهر، افزایش جرم و انحرافات در این مناطق ، همه و همه از جمله آثار مخرب و مضر حاشیه نشینی است.
کلید واژگان: حاشیه نشینی، محله سلمان آباد، شهر اردبیل، ناهنجاری های شهری
.1مقدمه
به موازات گسترش سریع شهرنشینی، حاشیه نشینی نیز در اکثر نقاط شهری جهان گسترش یافت و میزان فقیر نشینی و اختلاف زیاد در میان محلات شهری از جمله عوامل اصلی بودند که انگیزه نخستین تحلیل های جامعه شناختی زندگی شهری را به وجود آوردند . جای شگفتی نیست که نخستین مطالعه مهم جامعه شناختی و مهم نرین نظریه ها درباره شرایط امروز زندگی شهری در شیکاگو آغاز گردید - شهری که با آهنگ توسعه شگفت انگیز و نابرابری هایی بسیار آشکار مشخص می شود - گیدنز . - 94:1384 لذا حاشیه نشینی گرچه با رشد شهرنشینی در دهه های اخیر، چونان مشکل حاد مطرح شده است اما پیشینه ای به قدمت خود شهردارد.
شهر به عنوان هسته جمعیتی فشرده و کانون اقتصاد و سیاست و فرهنگ، همواره برای جمعیت پیرامون دارای جذابیت وکشش بوده است؛ اما شهر هر چقدر هم بزرگ وسیع باشد در هر حال محدوده ای شامل میشود. این محدوده را سالیان گذشته، با رویی از پیرامون جدا می کرد و در زمان حاضر این حصار با قلم و برروی نقشه ترسیم می شود و به دلیل همان جذابیتهای پنهان و آشکار که در شهروجود دارد، همواره پیرامونیان تمایل دارند به شهر بپیوندند و خود را شهری به حساب آورند.رشد سریع شهر نشینی در کشورهای جهان سوم باعث افزایش فقر شهری شده و این پدیده در حال رشد، مشکلات فراوانی را برای این کشورها به وجود آورده است.
به طوری که یکی از مهمترین مشکلات اجتماعی این کشورها، حاشیه نشینی و روند رو به گسترش آن می باشد - هادی زاده. - 12:1382 درحالی که مکان گزینی مناطق فقیر نشین، در کشورهای در حال توسعه، اغلب در حاشیه ی شهرهای بزرگ صورت گرفته است. آنتونی گیدنز در این باره می نویسد در شهرهای غربی، تازه واردان بیشتر ممکن است در مجاورت قسمتهای مرکزی شهر سکونت اختیار کنند، اما در کشورهای جهان سوم معمولاً عکس آن اتفاق می افتد و مهاجرت در جایی که حاشیه گندابی نواحی شهری نامیده شده است، ساکن می شوند. - احمدیان، محمدعلی،. - 1382
.1 روش شناختی تحقیق
روش تحقیق در این مقاله از نوع تحلیل-توصیفی با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی به همراه پیمایش میدانی در حوزه مورد مطالعه این تحقیق می باشد. ابتدا در مرحله اول با مطالعات کتابخانه ای در حاشیه نشینی، اطلاعات مورد نیاز تهیه و در مرحله بعد با انجام پیمایش و با حضور در بافت محله سلمان آباد، مبانی نظری را با کالبد موجود تطبیق داده شد و در انتها یافته های تحقیق را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
.2 مفهوم حاشیه نشینی
کارشناسان و صاحب نظران مایل شهری تعاریف متعددی از حاشیه نشینی ارایه کردند: - حاشیه نشینی؛ مشکلات و راهکارها، محمد خانباشی - . آنها از جامعه شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه شهری هماهنگ نشده اند. شکوهی در تحقیقی در این مورد گفته است که در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران که در یک مرحله خاص انتقالی قرار گرفته اند، مراد از حاشیه نشینی در شهر عبارت است از:
-1 منطقه از واحدهای مسکونی روبه ویرانی، فرسوده و با تجهیزات ناقص در حاشیه شهرها
-2 تسلط فرهنگ فقر در منطقه
-3 جدایی گزینی توده ای مردم روستایی از جامعه شهری
-4 شهرکهای چسبیده به شهر با مواد و مصالح کم دوام ساختمانی
-5 مهاجرت و سکونت بخشی از مردم روستاها در حاشیه شهرها
در نتیجه مفهوم حاشیه نشین شامل تمام کسانی است که در محدوده فضایی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی شهر حضور و سکونت دارند ولی نحوه اسکان و معیشت آنها از جامعه شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه شهری همامنگ نشده اند.
1,2. آغاز فرآیند حاشیه نشینی
قدمت حاشیه نشینی به شهرهای باستانی می رسد، چنانکه در "شهر موهنجودارو" وجود زاغه نشینی به اثبات رسیده است. در دوره های روم باستان و دوره ساسانیان، گتوهای نژادی و مذهبی به ویژه اسیران در محلات ویژه ای در شهرها جا می گرفتند و از مناطق عمده زاغه نشین به شمار می آمدند. از حدود سال های 1280 میلادی در کشورهای اسلامی نیز گتوهای مذهبی وجود داشته است. در مورد گتوهای نژادی می توان گفت که در طول تاریخ بزرگ ترین گتوهای نژادی در شهرهای آمریکا ایجاد شده که بزرگترین آن ها محله - هارلم - سیاهان در نیویورک است. علاوه براین گتوهای پرتوریکویی ، ژاپنی ، چینی و مکزیکی بر این مملکت می توان نام برد - شکوهی . - 63:1379
در ارتباط با ریشه ی تاریخی گتو، جی.دی.لوایک معتقد است که کلمه گتو برای اولین بار در سال 1516 در ونیز مطرح شد و ریشه تاریخی آن به جوامع اروپای قرون وسطی می رسد که گروه های خاصی از یهودی ها در بعضی محله ها توسط مسیحی ها مورد قرنطینه قرار گرفته بودند - ربانی . - 48:1381گتو به منطقه یا محله ای از شهر گفته می شود که در آن اقلیت های مذهبی، قومی و زبانی در نتیجه فشارهای اجتماعی- اقتصادی و قانونی به صورت جدا از سایر گروه های شهری زندگی می کنند و مهم ترین وجه تشابه آن با حاشیه نشینی، جذب نشدن در متن شهرهای غربی است. گتوهای شهری در اغلب موارد به وسیله موانع فیزیکی یا انسانی از بقیه بخش های شهری جدا می شود.
ناهمواری ها، رود ها، ایستگاه راه آهن، گورستان و فرودگاه قدیمی از آن جمله است - شکوهی . - 14:1379در ایران نیز اگر چه از زمان شروع حاشیه نشینی اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی می توان گفت که توسعه حاشیه نشینی ارتباط تنگاتنگی با بزرگ شدن بی رویه شهرها داشته است. حاشیه نشینی قبل از سال 1330 به صورت محدود در چند شهر به وجود آمد ولی اساساً تا قبل از اصلاحات ارضی، روندی بسیار آرام و کند داشته و به صورت یک مشکل اجتماعی در شهر مطرح نبوده است. اما بعد از اصلاحات ارضی 1342 همراه با رشد مهاجرت، حاشیه نشینی نیز ابعاد وسیع تری پیدا می کرد.
چرا که اغلب خوش نشینانی که صاحب نسق نبوده و در نتیجه زمینی به آنها واگذار نشد و همچنین کشاورزانی که مقدار ناچیزی زمین به آنها رسیده بود دست به مهاجرت زده و در محلات فقیرنشین و حاشیه شهرها اسکان یافته اند و علاوه بر تهران که کانون جذب جمعیت بوده و حاشیه نشینی در آن رشد و گسترش چشم گیری داشت، حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ دیده می شود . بنابراین حاشیه نشینی در این هنگام راه فراری بود از معضلات روستا و محلی برای داشتن سرپناهی هرچند نامناسب - مهجوریان . - 14:1381
.2,2 ویژگی حاشیه نشینی و شرایط زیستی حاشیه نشینان
چارلز آبرامز، کارشناس معروف مسکن از مفهوم زاغه ها و مناطق زاغه نشین تعبیری به این شهر ارایه می دهد: ساختمان یا بخشی از شهرکه در آن ویرانی، نارسایی عرضه خدمات درمانی، تراکم زیاد در واحدهای مسکونی، فقدان آسایش لازم و خطرات ناشی از عوامل طبیعی نظیر سیل دیده می شود و می تواند به عنوان زاغه و یا مناطق زاغه نشین معرفی می گردد - شکویی،ص،. - 6 بنابراین این تعریف می توان محله های فاقد تجهیزات شهری - آب، برق، مدرسه، درمانگاه، وسایل مناسب حمل و نقل عمومی - را در ردیف زاغه نشین طبقه بندی کرد. این مفهوم در مورد ناطق حاشیه نشین نیز کاملا صادق است.
در مطالعات شهری می توان ویژگی های همه زاغه ها و بخش های حاشیه نشین شهری را به این صورت بیان نمود: تسلط فرهنگ فقر و انعکاس آن در رفتارهای اجتماعی مردم - فقر اقتصادی مردم- ایجاد مرزهای پر دوام در اطراف محله و جدایی گزینی مردم از سایر طبقات شهری - گوشه گیری مردم از همه جریانات شهر - عدم توجه و بی اعتنایی سازمان های مسئول به احتیاجات محلی - در اغلب موارد، در ترکیب جمعیت حاشیه نشین، سهم مهاجرین روستایی بسیار زیاد است - زاغه های شهری عمر بسیار طولانی دارند، اما مناطق حاشیه نشین در یکی دو سال اخیر به وجود آمده است.
اثرحاشیه نشینی بر تهدید امنیت اجتماعی
حاشیه نشین ها جزء مناطق مستعد ارتکاب جرم هستند، فقدان نظارت امنیتی کافی، وجود تعداد زیادی افراد نیازمند و بیکار، سطح پایین سواد، فقدان روشنایی کافی در معابر و وضعیت جغرافیایی بعضی مناطق، همه باعث می شود مجرمان به راحتی در آنجا پناه گیرند و تا زمانی که این عوامل زمینه ساز وجود داشته باشد، این مناطق بالقوه جرم خیز خواهند ماند .
