بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این مقاله مطالعه و بررسی عملکرد و جایگاه حسابداری مدیریت در شرکتهای نفت وگاز است. اهمیت مطالعه نقش و جایگاه حسابداری مدیریت در محیط کسب و کار کنونی در شرکتهای نفت وگاز به این خاطر است که در طول ده سال اخیر شاهد پدیده هایی نظیر جهانی شدن، پیشرفت تکنولوژی، مقررات زدایی و تغییر در ساختار اقتصاد بوده ایم. تغییرات نهادی و ساختاری در اقتصاد تحت عنوان " اقتصاد نوین"، چالشها، تهدیدات و فرصتهایی را فراروی حسابداران مدیریت، به ویژه آنهایی که در شرکتهای نفت وگاز فعالیت می کنند قرارداده و انتظار می رود این روند در آینده نیز ادامه داشته باشد. این پژوهش سعی دارد بخشی از مهمترین چالشها، فرصتها و تهدیدات را شناسایی نموده و به تحلیل هریک بپردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که حسابداران مدیریت باید در وظایف و مسئولیتهای فعلی خود بازاندیشی نموده و از فرصتهای فرارو به منظور بهبود عملکرد خود و سازمان اطلاع یابند. شناساندن نقش، کارکرد و جایگاه حسابداری مدیریت در امروز و فردای صنعت نفت و گاز و اهمیت آن، ضرورت انجام این پژوهش به شمار می رود. مدیران ارشد و تصمیم گیرندگان نهایی ِشرکتهای فعال در صنعت نفت و گاز کاربران اصلی این پژوهش به شمار می روند.
کلمات کلیدی:حسابداری مدیریت، جهانی شدن، مقررات زدایی، تکنولوژی، اقتصاد نوین، صنعت نفت و گاز.
مقدمه
بحث در مورد حسابداری مدیریت و اقتصاد نوین در بیست سال گذشته توجه زیادی را به خود جلب کرده است - جانسون و کاپلان،1987؛ جاروگا و هو،2002؛ لینتینن،2003؛ کارمونا و گوتیرز،2003؛ بین و اسمیت،. - 2003 محیط کسب وکارکنونی که سازمانها در آن مشغول فعالیت هستند از گذشته تا به امروز مبتلا به آشفتگی ها و عدم قطعیت بوده - دوبرلی و همکاران،2000؛ ویلیام و سیمن، - 2002 و از نظر شرایط رقابتی نیز با تغییرات سریعی همراه بوده است. این موضوعات منجر به تغییرات بنیادی در اصول و قواعد رقابت شده و تغییراتی را در استراتژی های سازمانی به همراه داشته است - لوکامی،. - 1998 در سوی دیگر این محیط، شاهد شکل گیری و توسعه تکنیکها و روشهای نوینی برای پیش بینی یا واکنش به تغییرات و اجرای اهداف استراتژیک بوده ایم - لینتینن،. - 2003
تغییر ساختار، نقش و عملکرد اقتصاد که از آن به عنوان "اقتصاد نوین" یاد می شود - بیمانی، - 2003، از طریق ایجاد یک محیط کسب و کار بسیار پیچیده بر نقش حسابداری مدیریت در سازمانها اثر گذاشته است - سیچتا،. - 2002 هر کسب وکاری به شدت به ایده های نوآورانه وابسته است و تکنولوژی، ریسک، عدم قطعیت و تغییرات منظم نیز از ویژگی های ذاتی یک کسب وکار به شمار می روند. حسابداری - حسابداری مدیریت به طور خاص - به عنوان زبان هر کسب وکار در این بین وظیفه دارد از طریق تهیه و اشاعه گزارشاتی از کسب وکار به صورت کارا و اثربخش تغییراتی را که در محیط اتفاق می افتد نشان دهد و سازمان را در راستای سازگاری با تغییرات تکنولوژیکی مساعدت نماید.
گزارشات تهیه شده باید کامل، قابل اتکا و مربوط باشند تا تصمیم سازی و متعاقبا تصمیم گیری حداقل هزینه و حداکثر سود را به همراه داشته باشد. در سالهای اخیر در سازمانهای ایرانی تلاشهایی در زمینه استفاده از تکنیکهای حسابداری مدیریت به عمل آمده است؛ اما با توجه به اینکه حسابداران مدیریت باید افراد حرفه ای و آشنا با برنامه ریزی، مدیریت، حسابداری، اقتصاد، گزارش دهی و حتی محیط زیست باشند و نیز با توجه به اندک بودن تعداد آنها، جای خالی آن در شرکتها به شدت احساس می شود. صنعت نفت وگاز نیز از این موضوع مستثنی نبوده است. صنعت نفت وگاز یکی از مهمترین بخش های اقتصادی در کشورهای صادر کننده به شمار می رود تا جاییکه اقتصاد برخی از کشورهای صادرکننده از ابتدا بر پایه نفت و گاز شکل گرفته و دنیای صنعتی برای بقای خود به آن وابسته است.
این صنعت به عنوان قدیمیترین صنعت کشور، به معنای وسیع کلمه پایهگذار توسعه صنعتی کشور است؛ چراکه این صنعت از ابتدای فعالیت خود، نقش اساسی و کلیدی در اقتصاد ایران داشته و البته این نقش کماکان تداوم دارد. بحث توسعه سرمایه گذاری در این بخش و پرهیز از خام فروشی نفت بارها توسط مقامات ارشد کشور عنوان شده است و مستلزم حرکت در مسیر توسعه صنعت بویژه صنعت پایین دستی و ایجاد ارزش افزوده هرچه بیشتر است، چراکه با اینکار در واقع تا جایی که امکان وجود داشته باشد ارزش افزوده اقتصادی را از نفت کسب میکنیم. صنعت نفت میتواند با توسعه فناوری، جذب سرمایه گذاری خارجی و فعال کردن زنجیره ارزش افزوده، رونق بسیار زیادی در بازار کسب و کار و بخش خصوصی ایجاد کند و به عنوان پیشران، سایر بخشهای مهم اقتصادی را هم به حرکت درآورد.
زنجیره ارزش در صنعت نفت و گازشامل بخشهای اکتشاف، استخراج، پالایش، انتقال و بازاریابی محصولات نفتی بوده و مدیریت و خلق ارزش افزوده در هر یک از این حلقه ها به منظور شناسایی فعالیتهای دارای ارزش افزوده و حداقل نمودن فعالیتهای فاقد ارزش افزوده بدون استفاده ازابزاری به نام "حسابداری مدیریت" بی معنا خواهد بود - ژاکوب، . - 2012 حسابداری مدیریت در صنعت نفت وگاز، رشته ای از خدمات حسابداری است که به طور متمایز از حسابداری مالی، مالیاتی و قرارداد و با هدف اداره کاراتر و اثربخش تر سازمان ارائه می شود. استفاده از خدمات حسابداری مدیریت در صنعت نفت وگاز محدود به تحلیل ارزش و تعیین بهای تمام شده نمی شود؛ بلکه خدماتی متنوعی نظیر بودجه بندی، ارزیابی عملکرد و کنترل هزینه را نیز دربرمی گیرد - چارلوت، . - 2005
این پژوهش به دنبال تبیین استفاده از خدمات حسابداری مدیریت در صنعت نفت وگاز از گذشته تا کنون می پردازد و سپس افق فراروی حسابداران مدیریت را با تاکید بر لزوم تغییر نقش حسابداران مدیریت در نتیجه تغییرات اقتصادی، در شرکتهای نفت وگاز ترسیم می نماید. امید است با انجام این پژوهش مدیران ارشد شرکتهای فعال در بخش نفت وگاز بیش از پیش به نقش سازنده و تعیین کننده حسابداری مدیریت در مدیریت و کنترل هزینه، سود و نحوه پذیرش ابزار مدیریت هزینه در محیط اقتصادی رقابتی واقف گردند. شناساندن این تکنیکها و اهمیت آن ضرورت انجام این پژوهش به شمار می روندمدیران. ارشد و تصمیم گیرندگان نهایی ِشرکتهای فعال در صنعت نفت و گاز کاربران اصلی این پژوهش به شمار می روند.
جایگاه حسابدارای مدیریت در صنعت نفت وگاز
صنعت نفت وگاز ذاتا دارای ویژگی هایی است که این ویژگی ها در فرآیند توسعه حسابداری مدیریت و استفاده از خدمات آن به منظور برنامه ریزی، ارزیابی عملکرد و کنترل در شرکتهای نفت وگاز نقش قابل ملاحظه ای دارد. همین ویژگی ها هستند که شرکتهای نفت وگاز را به استفاده از خدمات حسابداری مدیریت ترغیب می نمایند. فرآیند تولید نفت وگاز بر خلاف فرآیند تولید کالا در سایر صنایع، یک فرآیند مداوم و بی وقفه است و به طور همزمان چرخه عمر میدان و رفتار مخزن نیاز به برآورد دارند. هرگونه تغییر در چرخه عمر یا رفتار مخزن تاثیرات قابل توجهی بر سطح تولید، عواید و بهای تمام شده تولید می گذارد. در مرحله کاهش فشار مخزن، تولید از مخزن در حال کاهش است در حالیکه هزینه های تولید روند افزایشی دارند - سوکولو و جیانتولین، . - 2015
علاوه بر این هزینه تعمیرات و نگهداشت چاهها، تجهیزات درون چاهی و سرچاهی بسیار قابل توجه و بااهمیت است. نفت وگاز ممکن است به صورت مشترک و توامان تولید گردد که نیاز است برای مقاصد حسابداری نظیر محاسبه بهای تمام شده و هزینه استهلاک، از روش های تخصیص و تسهیم در حسابداری مدیریت استفاده گردد - همان - . صنعت نفت و گاز به شدت سرمایه محور است که این موضوع به شدت بر محاسبه هزینه استهلاک - به عنوان بخشی از بهای تولید نفت وگاز - اثر می گذارد. کنترل این هزینه ها در مراحل مختلف عمر میدان از موضوعات مهم در حسابداری مدیریت به شمار می رود.
تفاوت روشهای حسابداری مالی - بهای تمام شده و کوششهای موفق - و موضوعات بهایابی و مراکز هزینه منحصر به فرد - چاه، مخزن، میدان، بلوک و ... - نیز از دیگر ویژگی های منحصر به فرد صنعت نفت وگاز است که استفاده از خدمات حسابداران مدیریت در شرکتهای فعال در این صنعت بزرگ را توجیه می کند.حسابداری مدیریت به عنوان مکانیزمی برای تغییر شکل بها به محصول نهایی ، اجزای اصلی کنترل بها را نیز نشان می دهد. کنترل در حسابداری مدیریت واژه ای عام است که بسته به فرهنگ کشورها شامل بودجه بندی، حسابرسی داخلی و بهایابی، برنامه ریزی استراتژیک و حتی مدیریت ریسک نیز می باشد. در کشور آلمان، کنترل به سمت و سوی شکل گیری داده ها با هدف مدیریت استراتژیک تغییر جهت داده است در حالیکه در ایالات متحده کنترل اساسا سیستمی برای مدیریت عملیات روزانه به شمار می رود - سوکولو و جیانتولین، . - 2015
حسابداری مدیریت در شرکتهای نفت وگاز بخشی از سیستم مدیریتی شرکتها به شمار می رود که از استقلال کافی برخوردار است. شکلدر شرکتهای نفت وگاز ایالات متحده، حسابداری مدیریت برای مقاصد مدیریت بها از رویکرد سیستمی استفاده می کند - اسمیت و براک، . - 1959 در آغاز قرن گذشته شرکتهای نفت وگاز تحلیل هزینه های عملیاتی و تولیدی را به کمک تهیه گزارشهایی در فرمهای مخصوص انجام می دادند که در این فرمها مخارج مستقیم و غیر مستقیم تولید نفت وگاز با تفکیک از یکدیگر و به صورت ماهانه گزارش می شدند. مخارج یا هزینه های مستقیم تولیدی شامل هزینه های تزریق مجدد نفت وگاز، تعمیرات، نگهداشت و ... بودند.
مخارج غیر مستقیم اغلب استهلاک چاه و تجهیزات را در بر می گرفت. در این گزارشها علاوه بر مخارج تولید، هزینه های عملیاتی نیز ارائه می شدند که شامل اقلام هزینه درمانی، ایمنی - HSE - ، سیستم تامین آب، تجهیزات و تاسیسات می شدند. در فرآیند محاسبه بهای تمام شده برای یک حلقه چاه ، مخارج تولیدی و عملیاتی غیر مستقیم به صورت مجزا محاسبه می شدند. در فاصله سالهای 1930 لغایت 1940 این تقسیم بندی ها در سیستم حسابداری مدیریت و کنترلِ شرکتهای نفت وگاز اهمیت فوق العاده ای یافتند و در این زمان معیارهای جدید دیگری برای تقسیم بندی مخارج عملیاتی و تولیدی به مستقیم و غیر مستقیم تدوین شدند - اسمیت و براک، . - 1959 بر این اساس یک قلم هزینه زمانی مستقیم تلقی می شد که با فعالیت تولید رابطه مستقیم داشته باشد و در مورد آن کنترل های فردی و مسئولیت پاسخ گویی وجود داشته باشد.
فقدان یکی از دو معیار فوق باعث می شود که آن قلم هزینه در سرفصل مخارج غیر مستقیم قرار گیرد. با در نظر گرفتن این موضوع که میادین نفت و گاز خود به عنوان یکی از موضوعات بهایابی در حسابداری مدیریت مطرح هستند، مخارج کارکنان و مدیران و مخارج بیمه، تعمیرات و نگهداشت تجهیزاتی که به میادین مختلف سرویس می دهند نیاز به تخصیص و تسهیم دارد. حسابداری مدیریت با تکنیکهای مختلفی که به کار می برد در تخصیص و تسهیم این مخارج نقش انکار ناپذیری ایفا می کند.شکل گیری بها در صنعت نفت وگاز در چهار مرحله اتفاق می افتد که عبارت اند از تحصیل ملک مورد نظر، اکتشاف، توسعه و بهره برداری از ذخایر نفت و گاز.
در صنعت نفت و گاز مخارج تحصیل املاک دارای ذخایر بالقوه در بدو امر به امید کشف ذخایر در مقیاس تجاری، سرمایه ای می شود. مخارج اکتشاف نظیر مخارج زمین شناسی و ژئوفیزیک نیز به همان ترتیب سرمایه ای می شود. در صورت عدم کشف ذخایر تجاری، کلیه مخارج تحصیل و اکتشاف به عنوان زیان گزارش می شود؛ اما اگر تجاری بودن ذخایر محرز گردد مخارج فوق باید بر اساس مبنایی منطقی و معقول بین میادین نفت وگاز تسهیم گردد. در یکی از روشهای حسابداری مالی در صنعت نفت وگاز - بهای تمام شده کامل - شرکتها می توانند کلیه مخارج صورت گرفته در مرحله تحصیل و اکتشاف را چه در صورت کشف و چه در صورت عدم کشف ذخایر تجاری به عنوان مخارج سرمایه ای - دارایی - ثبت نمایند. روشهای حسابداری مالی بر حسابداری مدیریت و بهای تمام شده در صنعت نفت وگاز اثرات قابل ملاحظه ای دارد - چارلوت، . - 2005 با توجه به روشهای حسابداری مالی متفاوت در صنعت نفت و گاز، با اهمیت بودن
