بخشی از مقاله
چکیده
حسامیزي، آمیختن یا جایگزینی ویژگیهاي مربوط به دو حس از حواس ظاهري پنجگانه است به نحوي که به خلق وآفرینش یک کلام هنري وآرایه بدیعی می انجامد واز صور خیالی است که در ادبیات فارسی از دیر بازکاربرد داشته وبه عنوان خصیصه سبکی شاعران دوره سبک هندي بسامد بالایی داشته است،اما نامگذاري ورواج این اصطلاح براي این شگرد ادبی به دوران معاصر باز می گردد،در این مقاله به ساختارهاي دستوري و بلاغی حسامیزي پرداخته شده وسپس تقسیم بندیهایی بر گونه هاي مختلف آن در اشعار سهراب سپهري به لحاظ نحوه ترکیب حواس با یکدیگر در 9 گروه با ارائه شاهد مثال از هر گروه انجام شده ودر پایان نیز به جلوه هاي ویژه این لطیفه ادبی و تقسیم بندیهاي پنجگانه آن که حاصل ترکیب مفاهیم انتزاعی - باطنی - ویکی از منسوبات حواس ظاهري پنجگانه هستند،پرداخته شده است.
کلیدواژهها: حسامیزي، آرایه بدیعی، صورخیال، سبک هندي، سهراب سپهري، مفاهیم انتزاعی. مقدمه
حسامیزي2 به عنوان یک جلوه از صور خیال در چند دهه اخیر در اروپا نامگذاري شده و پس از آن د رایران ترجمه شده ودر کتب بلاغی به کار رفته است - شفیعی کدکنی - 105 : 1386براي بیان مفاهیم واداي معانی با بهره از خیال،شیوه هاي گوناگونی وجود داردکه شاعران در خلق سخن تازه از آنها استفاده کرده اند.یکی از این شیوه ها حسامیزي است که عبارت است از القاي معنی با ترکیبات وتعابیري که حاصل آن از آمیخته شدن دو حس با یکدیگر یا جانشینی آنها خبر دهد - شفیعی کدکنی - 41 :1384به عنوان نمونه وقتی ترکیب » سکوت سنگین« رابه کار می بریم،دو حس شنوایی و بساوایی را با هم آمیخته ایم وسکوت را به جاي آنکه با گوش حس کنیم،با دست لمس کرده وآن راسنگین یافته ایم - میر صادقی - 93: 1374
درادبیات عرب ازاین شیوه با تعابیر»حس المتوازن«یا»تبادل الحواس« یاد شده است. - وهبه - 556: 1977 اما درآثار منظوم ومنثور دوره هاي سبکی ادبیات فارسی،اعم از خراسانی وعراقی مواردزیبایی آفریده شده ودر دوران سبک هندي - اصفهانی - ،به عنوان یک ویژگی سبکی با بسامد بالا نمود چشمگیري دارد. از کهن ترین نمونه هاي حسامیزي در سبک خراسانی می توان به ترکیبهاي »سخن شیرین«،»آواي نرم« و»گرم گفتن « در بیت زیر از حکیمابوالقاسم فردوسی در شاهنامه اشاره کرد:
سپهبد پرستنده را گفت گرم سخنهاي شیرین به آواي گرم - فردوسی - 2601 :1385
همچنین تعابیر»چهره شیرین - « مسعود سعد سلمان » - 1364:51بو شنیدن « - عطار - 40: 1379و - رازي1371 - 59:و - غزالی - 61: 1384، »جواب تلخ « - خواجو - 297: 1336، »شیرین سخن یا سخن شیرین « - سعدي1377 - 776:و - حافظ - 120: 1362،شواهد دیگري از پیشینه کاربرد حسامیزي در ادب فارسی است که ثابت می کند این لطیفه خیالی به هیچ وجه ساخته وپرداخته ادباي غرب نبوده وریشه در ادب ایران زمین دارد و حتی می توان سابقه کاربرد این صنعت را در قرآن کریم واز محورهایی دانست که دانشمندان علم بلاغت در آیات قرآنی آن را بررسی کرده اند. - تجلیل67: 1386 - در اشعار شاعران سبک هندي نیزاین لطیفه ادبی به عنوان یک ویژگی سبکی پر کار برد به چشم می خورد،مانند:
با نرگست چه عرض تمنادهد کسی دیدیم سرمه اي که نگه شد صداي ما - بیدل1384، ج1 - 89:
از نظر بلاغی برخی حسامیزي را از انواع مجاز دانسته اند - داد - 113: 1380و - وهبه1977 - 557: وگروهی نیز آن را زیر مجموعه استعاره در نظر گرفته اند - شفیعی کدکنی - 274: 1378 و - حق شناس1370. - 78:از دیدگاه ساختار دستوري و اشکال ارائه حسامیزي در منابع موجود توضیح مبسوط و مفصلی وجود ندارد وطی بررسی اشعار سهراب سپهري نمونه هایی از حسامیزي یافته شد که حکایت از آن دارد که می توان حسامیزي را در یک ساخت تشبیهی یاکنایی نیز به کار برد.در قسمت اصلی این مقاله،حسامیزي هاي موجود در اشعار سهراب سپهري از نظر ترکیب وتبدیل حواس پنجگانه ظاهري در 9 دسته تقسیم بندي شده اند ومثالهایی براي هر گروه آورده شده است.حسامیزي از دیدگاه ساختار دستوري حسامیزي از دیدگاه ساختار دستوري در شعر سپهري به دو صورت:ترکیبی وغیر ترکیبی به کار رفته است.
الف-حسامیزي ترکیبی:اینگونه حسامیزي خود به دو شکل ترکیب وصفی وترکیب اضافی به کار رفته است:
حسامیزي در شکل ترکیب وصفی:
گر به گوش آید صدایی خشک استخوان مرده می لغزد درون گور - سپهري 1384 - 24:
روز فرسوده به راه می گذرد - همان: - 28
قصه رنگی روز می رود رو به تمام - همان: - 29
می تراود زلبم قصه سرد - همان،: - 29
حسامیزي در شکل ترکیب اضافی:
دیر گاهی است در این تنهایی رنگ خاموشی در طرح لب است - همان: - 11
دیر زمانی است روي شاخه این بید مرغی بنشسته کو به رنگ معماست - همان: - 20
لب هاي جویبار لبریز موج زمزمه در بستر سپید - همان: - 18
که با توجه به ویژگی اختصاص دادن متعلقات یک حس به حس دیگر،نگارنده براي نامیدن این نوع اضافه،عنوان اضافه تخصیصی-حسی را پیشنهاد می دهد.
ب- حسامیزي غیر ترکیبی - به صورت جمله - :
شورم را زیبا کن - همان: - 238
بوي دگر می شنوم - همان: - 247
هرچه دشنام از لبها خواهم برچید - همان: - 335
بوي اقاقیا میان انگشتانش بود - همان: - 335
حسامیزي از دیدگاه ساختار بلاغیاز دیدگاه ساختار بلاغی، دوسوي ترکیب حسامیزي یاخصوصیات دوحس ترکیب شده،می توان آن را به صورتهاي تشبیه،استعاره،مجازو کنایه طبقه بندي کرد:
الف- حسامیزي به صورت تشبیه:
در اینگونه از حسامیزي،دوحس ترکیب شده یا ویژگیهاي آنها با یکدیگر نسبت شباهت دارند:
او چو عطري می پرد از دشت نیلوفر - سپهري - 149 :1384
طرحها در دست دارد رود وهم - همان: - 161
خیره شد چشمان ما در رود وهم - همان: - 161
نیزار همهمه را خاکستر کنیم - همان: - 173
شب بوي ترانه ببوییم - همان: - 173
ب- حسامیزي به صورت کنایه:
بین دوطرف ترکیب حسامیزي رابطه - لازمیت وملزومیت - موجود است: سیماي تو می وزد - همان: - 182
