مقاله حسامیزی در شعر کودک و نوجوان پس از انقلاب اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده

حسامیزی یکی از راههای تصویرآفرینی در متون ادبی است که به وسیله آمیختن حواس با یکدیگر پدید میآید و مخیل ساختن زبان و گسترش امکانات زبانی را هدف قرار میدهد. این شگرد به دلیل وجود ذهنیت حس آمیز در کودکان و نوجوانان با شعر کودک و نوجوان تناسب بیشتری دارد و از این رو در شعر این ردههای سنی، فراوان به کار رفته است. مقاله حاضر به بررسی ساختارهای زبانی، بلاغی و معنایی حسامیزی در شعر 9شاعر کودک و نوجوان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میپرازد. روش ما برای این منظور، توصیفی و آماری است. بر اساس دستاوردهای این مقاله، بسامد کاربرد حسامیزی و تنوع آن در شعر کودک و نوجوان این دوره بالاست، تا جایی که بیشتر شاعران مورد بررسی به تفاریق، از همه امکانات این شگرد در شعرشان سود جستهاند و حتی مفاهیم انتزاعی را با امور حسی آمیختهاند.

مقدمه

شعر به معنای عام، یا حاصل تجربه حسی شاعر است و دریافتکننده این تجربه، حواس پنجگانه اوست یا تجربه ای روحانی است که از طریق روح شاعر ادراک می شود. انتقال این تجربه به مخاطب بزرگسال شاید کار دشواری نباشد، ولی زمانیکه مخاطب کودک و نوجوان است، حتما دشوار خواهد بود و زبان دیگری میطلبد خیالانگیزتر از زبان شعر بزرگسالان، زیرا قسمت عمده زندگی کودک و نوجوان در خیال میگذرد.

حسامیزی اصطلاحی است که نخستین بار توسط دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی برابر مفهومی که ناقدان اروپایی آن را synaesthesia نام مینهند، پیشنهاد شده است - شفیعی کدکنی،1378، - 271 و آن عبارت است از توسعاتی که در زبان، از رهگذر آمیختن دو حس با هم ایجاد می گردد. - همان، - 15:1381 و درواقع تلاشی است که از سوی ادیبان به منظور مخیل ساختن زبان و ایجاد تصاویر و گسترش امکانات زبانی صورت میگیرد. حسامیزی در ادب فارسی سابقه دیرینهای دارد و میتوان گفت در تمام ادوار نمونههای آن بوده است، با این تفاوت که کاربرد آن آگاهانه و رایج نبوده است. - شفیعی کدکنی، - 449:1392 نمونههایی از حسامیزی در قدیمترین اشعار فارسی به قرار زیرند:

آنچه گسترش اینگونه تصاویر را در شعر کودک و نوجوان اهمیت می دهد، همان گسترش زبان و آموختن مهارت گفتار و خلاقیت به آنان است. برای کودکان که غالبا اذهان مقایسهگرایی دارند، به نظر میرسد حسامیزی مسئلهای سهلالوصول باشد. وقتی کودک افعال را به صورت قیاسی میسازد و مثلا در قیاس با خوابانیدن، فعلهای کشتانیدن و مردانیدن را به کار میبرد و در سال اول تحصیل، در قیاس با »نان«که قبلا آن را »نون «میخواند و اکنون باید نان بخواند، همه مصوتهای بلند »واو« در واژگان دیگر را به »الف« تبدیل میکند و برای نمونه به »توپ«، »تاپ«میگوید، البته دور از ذهن نخواهد بود که در مقام قیاس با »بوی گل«، »بوی شعر« را هم بسازد و مانند آن کودک شاعر بگوید:

بابا را دوست دارم/ چون بوی شعر میدهد/ دنیا را دوست ندارم/ اگر توی خیابان گدا نبود/ اگر توی پارکها پیر نبود/ دنیا هم بوی شعر میداد - مصطفوی، - 20:1380 یا همین کودک، در ترکیب حسآمیزانه دیگری بگوید:

صدای پدرم آبی ست/ انگار فرشته است که/ از آسمان آمده است. - همان: - 24 طبق تقسیمبندی ژان پیاژه مراحل رشد شناختی کودک، چهار دوره را پشت سر میگذارد که دومین آنها، مرحله پیشعملیاتی نام گرفته است. این دوره، خود به دو مرحله زیر تقسیم میشود : دوره پیشمفهومی - - preconceptual - از 2تا 4 سالگی - و دوره تفکر ادراکی یا شهودی - از 4تا7سالگی - . در دوره پیش مفهومی، کودک شروع به استفاده از زبان و تصاویر ذهنی می کند و میکوشد راههای غیرمنطقی را تعمیم دهد. در مرحله تفکر شهودی »مسئله حل کردن« بستگی به تفکر شهودی پدیداری - اشیاء - دارد و به داوری و استدلال نمیپردازد. پیاژه این نوع تفکر در کودکان را استدلال تمثیلی - - transductive reasoning می نامد.

- جی،سینگر وآ،رونسون، - 56:1376 همچنین در این دوره، کودک، زبان را که از دیگران فرا گرفته، با توجه به ساخت ذهنی خود به کار میبرد و تخیل یا تصاویر درونی، که فرد از چیزهای غائب ایجاد میکند و خیالها و توهم های کودک در این دوره شکل میگیرد. - سیف ودیگران، - 92:1373 جی، سینگر و آ، رونسون در کتاب خود نمونهای از گزارشهای پیاژه آوردهاند که میتواند نشانی از تمایلات حسآمیزانه کودکان داشته باشد.

آنان میگویند: پیاژه صحبت خود را با دخترش، زمانی که مریض است و پرتقال می خواهد، گزارش میدهد. پیاژه میگوید پرتقالها هنوز سبز و نرسیدهاند. بعدا، وقتی ژاکلین چای بابونه مینوشد، می گوید: بابونه سبز نیست، بابونه همین الان زرد است... به من پرتقال بده! این دو پژوهشگر، این نوع تفکر کودک را تفکر التقاطی - همتاب - - - syncretic میخوانند. - جی،سینگر وآ، رونسون، - 56:1376 این استدلال کودکان و برای خود آنها معنیدار است. آنها اطلاعات مربوط به دو چیز را همزمان به یکدیگر ربط میدهند و بنابراین میتوانند ویژگیهای حواس پنجگانه را نیز همزمان به هم ربط دهند و تصاویری ازحسامیزی بسازند.

می گویند » از میان حواس انسان فعالترین حس، حس بینایی است و مهمترین عنصر ادراکات این حس نیز رنگ است. از این رو در ادب فارسی همانند دیگر زبانها، عنصر رنگ در معنای اصلی یا استعاری خود بسامد بالایی دارد « - انوشه، - 687:1367 باید دید در ادبیات کودک و نوجوان نیز این مسئله صدق میکند یا نه و اگر نه در شعر کودک و نوجوان س از انقلاب اسلامی کدام حس، فعالتر است.در هر صورت، با توجه به آگاهی شاعران کودک و نوجوان ما از این قضایا، در اشعار آنان فروان با حسامیزی مواجه میشویم و این نکته راهنمای ما بوده است تا کم و کیف آن را بسنجیم.

سرودن شعر کودک ونوجوان را برای نخستین بار در ایران شاعرانی چون محمود خان ملک الشعرا و ملک الشعرا بهار وایرج میرزا ونسیم شمال ونیما یوشیج تجربه کرده اند و تا زمان طلوع انقلاب اسلامی شاعران دیگری چون جبار باغچه بان و عباس یمینی شریف و محمود کیانوش وپروین دولت آبادی به صورت ویژه ومستقلتر به این مقوله پرداخته اند.اگر چه پیش از انقلاب به این مقوله کمتر توجه میشد و تا قبل از سال 1360بجز کانون پرورش فکری ویکی دو ناشر دیگر،کمتر ناشری جرات سرمایه گذاری در این حوزه را داشت؛ لیکن از این سال چاپ کتابهای ویژه کودک ونوجوان به صورت کتاب ودر تیراژهای 30،20و حتی 50هزار شروع شد وآن زمان را باید اوج شکوفایی ادبیات کودک ونوجوان در ایران به حساب آورد.

مقاله حاضر به بررسی ساختارهای زبانی، بلاغی و معنایی حسامیزی درکتابهای شعر 9شاعر کودک و نوجوان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نام های: مصطفی رحماندوست 6 - کتاب - ، جعفر ابراهیمی 6 - کتاب - ، شکوه قاسمنیا 6 - کتاب - ، اسداالله شعبانی 6 - کتاب - ، بیوک ملکی 4 - کتاب - ، قیصر امینپور 3 - کتاب - ، ناصر کشاورز 6 - کتاب - ، محمدکاظم مزینانی 6 - کتاب - و افسانه شعباننژاد 5 - کتاب - اختصاص دارد. با آنچه گذشت، روش مناسب تحقیق در این مقاله، روش توصیفی و آماری است. آگاهی هایی که از کاربرد این روشها به دست میآید، هم برای ادبا و هم برای روانشناسان و هم برای شاعران کودک و نوجوان مفید خواهد بود.

پیشینه تحقیق

حسامیزی به عنوان آرایهای ادبی، برای نخستین بار در ایران در کتاب صور خیال در شعر فارسی نوشته محمدرضا شفیعی کدکنی مطرح شد. - شفیعی کدکنی، - 267:1378 پس از آن، همین محقق در کتابهای موسیقی شعر - شفیعی کدکنی، - 15:1381 و شاعر آینهها - شفیعی کدکنی،56:1366،پاورقی - و زبان شعر در نثر صوفیه - شفیعی کدکنی، - 449:1392، به این موضوع پرداخت. همچنین تا کنون مقالاتی با عناوین حواس پنجگانه و حسامیزی در شعر نوشته پرستو کریمی - کریمی، - 131:1387، بررسی حسامیزی در غزلیات بیدل دهلوی نوشته شراره الهامی - الهامی، - 31:1387، حسامیزی:سرشت و ماهیت نوشته مینا بهنام - بهنام، - 67:1389، رنگ و حسامیزی در شعر معاصر نوشته علی سرور یعقوبی - سروریعقوبی، - 105:1388 راجع به این موضوع در نشریات علمی- پژوهشی به چاپ رسیده است.

در ضمن، علی ارمغان در پایاننامه کارشناسی ارشدخود، با موضوع صور خیال درشعر کودک و نوجوان ایران، به بررسی نمونههایی از حسامیزی در شعر برخی شاعران کودک و نوجوان پرداخته است چنان که میبینیم، از این میان، تنها پژوهش آخر، به زمینه مورد بررسی ما، یعنی شعر کودک و نوجوان مربوط است و با این وصف، پژوهش ما جزو نخستین پژوهشها در این زمینه خواهد بود. ساختار زبانی حسامیزی در شعر کودک و نوجوان پس از انقلاب تصاویر ساختهشده بر مبنای حسامیزی در شعرهای بررسی شده، از نظر دستوری چند ساختار دارند:

.1 ساختار ترکیبی که خود بر دو قسم است: الف. ترکیب وصفی

پر شد اتاقم دوباره                     از بوی نمناک باران - ابراهیمی، :1376 باران -

جویبارها جاریست                     در صدای رنگینت - همان، :1374 جادههای مه -

ب. ترکیب اضافی

ازبوی سردی پر شده هرجا           میدانم این بو، بوی پائیز است - همان،:1376 اتاق شیشهای -

باز آمد بوی ماه مدرسه               بوی بازیهای راه مدرسه

بوی ماه مهر، ماه مهربان            بوی خورشید پگاه مدرسه - امین پور،:1376 بوی ماه مهر -

2.    ساختار غیرترکیبی - اسنادی -

صداهایی پر از زهر                 که بوی مار میداد

صداها زرد بودند                     مرا پائیز کردند

- کشاورز،:1376 صدای پای پائیز -

ساختار بلاغی حسامیزی در شعر کودک و نوجوان پس از انقلاب گروهی حسامیزی را قسمی مجاز دانستهاند - داد، - 197:1383 و عدهای آن را نوعی استعاره شمردهاند - شفیعی کدکنی، - 274:1387 و ضمنا تشبیه و کنایه - الهامی، پائیز - 33:87 نیز بر این فهرست افزوده شده است. در شعر کودک و نوجوان بررسی شده، حسامیزی بر اساس این موارد و همچنین بر اساس ایهام پدید آمده است:

1.    تشبیه

در اینگونه تصاویر، گاهی تشبیه به صورت گسترده ارائه میشود، مانند:

در اوج سکوت، چشم بیدارت         فریاد بلند روشنایی بود

درفصل سیاه وساکت غربت        حرف تو پیام آشنایی بود

- بیوک ملکی،:1370 بیدارتر از ستاره -

گاهی هم تصاویر تشبیهی به صورت فشرده و در قالب ترکیب اضافی ارائه میگردند:

چرا نیلوفر آواز بلبل             به پای میلههای سرد پیچید - امین پور،:1375 کشف قفس -